Czym jest i co bada psychologia społeczna?

RiiUUSwzrqIb01

Zdjęcie przedstawia twarz dojrzałego mężczyzny. Jego włosy są ciemne, falujące, półdługie. Mężczyzna ma wysokie czoło, wyrazistą oprawę oczu. Ma gęstą, ciemną brodę i wąsy.

Psychologia społecznapsychologia społecznaPsychologia społeczna jest jedną z najprężniej rozwijających się dyscyplin psychologii. Przyjmuje perspektywę spojrzenia na człowieka jako istotę społeczną, czyli część pewnej grupy osób wpływających wzajemnie na swoje myśli, uczucia i zachowania. Elliot Aronson, amerykański badacz tej dziedziny, jej przedmiotem nazywa wpływ, jaki wywieramy na zachowanie i poglądy innych. Najprościej rzecz ujmując, psychologia społeczna jest naukowym badaniem tego, jak ludzie wpływają na myśli, uczucia i zachowania innych osób.

Do zadań psychologii społecznej należy opis i wyjaśnianie zjawisk społecznych. Aby dokonać rzetelnego opisu, w dziedzinie tej stosuje się określone metody badawcze. Wnioski z przeprowadzanych badań pomagają psychologom społecznym odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ludzie nawzajem wpływają na siebie w określony sposób. Naukowe wyjaśnienia zbudowane na podstawie zebranych obserwacji nazywamy teoriami.

Zachowanie społeczne nastawione na cel

Tym, co warunkuje nasze zachowania społeczne, są wynikające z potrzeb motywacje, które z kolei kształtują nasze cele.

Zachowania społeczne realizują najczęściej więcej niż jeden z powyższych celów – bliskie związki uczuciowe mogą służyć na przykład zdobyciu partnera życiowego, ale jednocześnie zaspokajają potrzebę więzi społecznychwięzi społecznewięzi społecznych, pomagają zrozumieć siebie i partnera, podnoszą pozycję społeczną. Często cele te kierują nami bez udziału naszej świadomości.

Zachowanie społeczne jako interakcja między osobą a sytuacją

Każdy z nas wnosi do sytuacji społecznej swe jednostkowe cechy, tj. postawy, preferencje, cechy osobowości. Z kolei sytuacja to wydarzenia lub czynniki środowiskowe: wygląd rozmówcy, miejsce spotkania, ale także mniej tymczasowe elementy środowiska społecznego, np. normy moralne społeczeństwa, w którym żyjesz.

Wyróżniamy siedem rodzajów interakcji osób i środowiska:

Powyższy przegląd uświadamia, jak skomplikowane są interakcje społeczne, a zrozumienie, dlaczego postępujemy tak, a nie inaczej, wymaga uwzględnienia wielu czynników.

Rzeczywistość społeczna

RWsdHgSxbXyGC1

Zdjęcie przedstawia scenę teatralną. Znajduje się na niej sześć siedzących na krzesłach kobiet. Wszystkie ubrane są w takie same, czarne, długie suknie. Mają pomalowane na biało twarze, uniesione do góry.

Rozważania o społecznej naturze człowieka należy zacząć od tego, w jaki sposób nadaje on sens otaczającemu światu. Mimo wyspecjalizowanego systemu nerwowego, ludzie skłonni są wierzyć w rzeczy, które mają niewiele wspólnego z prawdą. To z kolei prowadzi ich do wielu nieracjonalnych zachowań. W istocie bowiem nasze zachowanie zależy bardziej od tego, jak rozumiemy rzeczywistość, niż od tego, jaka ona jest naprawdę. Sposób, w jaki ludzie selekcjonują, interpretują, zapamiętują i wykorzystują informacje płynące z otoczenia w celu podejmowania decyzji i budowania własnej wiedzy o świecie, to poznanie społeczne.

Schemat poznawczy

W naszym umyśle wiedza zorganizowana jest w formie schematów poznawczych, które scharakteryzować można jako organizację naszych wcześniejszych doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, obiektów lub osób. Są to struktury poznawcze, w których wiedza o świecie zawarta jest według pewnych zagadnień. Przykładowo, wiedza o tym, jak przebiegają zakupy w hipermarkecie (tj. wejście z koszykiem lub wózkiem, dokonanie zakupów, zapłacenie za nie w kasie itp.) składa się na schemat „robienie zakupów w hipermarkecie”.

Egzemplarz schematu

Z kolei wspomnienie robienia zakupów w konkretnym hipermarkecie X to epizodyczna reprezentacja umysłowa jednego egzemplarza tego schematu. Schematy zwykle nie zawierają wszystkich wiadomości z konkretnego fragmentu rzeczywistości, lecz uogólnioną wiedzę pochodzącą z życiowych doświadczeń. Dlaczego schematy są ważne w poruszaniu się po społecznej rzeczywistości? Otóż w nich właśnie zapisujemy informacje, w jaki sposób ludzie zazwyczaj zachowują się w restauracji, jakimi ludźmi zwykle są politycy, czym charakteryzują się osoby z zaburzeniami psychicznymi itp. Domyślasz się już, do jakich pomyłek może to doprowadzić?

Skrypt poznawczy

Umysłową reprezentacją sekwencji zdarzeń, działań lub ich ciągów jest skrypt. Jest to szczególny rodzaj schematów wydarzeń w określonych sytuacjach społecznych, które przede wszystkim zawierają informacje o kolejności zdarzeń, osobach, typowych obiektach w danej sytuacji, warunkach uruchamiających całą sekwencję oraz jej ostatecznych rezultatach. Skrypt pomaga więc skoordynować nasze zachowanie z zachowaniem innych osób. W sytuacji „zdawanie egzaminu” skrypt mógłby zawierać w sobie następujące informacje:

a) wejście do sali;

b) zajęcie dogodnego miejsca;

c) odbiór karty egzaminacyjnej;

d) podpisanie jej imieniem i nazwiskiem;

e) udzielenie odpowiedzi na pytania;

f) zwrot wypełnionej karty;

g) opuszczenie sali.

Oczywiście niektórzy z nas mogą zawierać w tym skrypcie jeszcze inne, dodatkowe informacje (nie zawsze chętnie widziane przez egzaminatora…). Ludzie mają więc różne reprezentacje umysłowe podobnych zjawisk, lecz wszystkich nas łączy jedno – schematy i skrypty wpływają na nasze spojrzenie na świat i pomagają nam się w nim poruszać.

Inne rodzaje schematów

RNi1AerwVp2Zw

Zdjęcie przedstawia siedzącego przy biurku mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna ubrany jest w biały kitel lekarski. Za jego plecami, na komodzie stoją liczne zdjęcia. Na ścianie nad komodą zawieszone są liczne dyplomy.

Ważne rodzaje schematów to reprezentacje osób oraz schematy cech. Schematy osób przyjmują często postać stereotypów i ról społecznych. Na przykład gdybyśmy mieli dopisać jak najwięcej zakończeń zdania „Kobiety (mężczyźni) są…”, skorzystalibyśmy z pewnością z wielu określeń zawartych w stereotypie osób danej płci.

Schemat roli społecznej to z kolei zbiór oczekiwań co do zachowań właściwych dla osób zajmujących określoną pozycję społeczną (np. schemat roli matki, schemat szefa itp.). Ludzie skłonni są także tworzyć ukryte teorie osobowości, coś w rodzaju sieci powiązań między poszczególnymi cechami. Na przykład gdy mamy do czynienia z osobą wesołą, automatycznie uznajemy, że jest ona także towarzyska i lubiana, mimo że nie zaobserwowaliśmy u niej tych cech. Za pomocą ukrytej teorii osobowości możemy tworzyć wyobrażenia o danej osobie już po krótkim kontakcie. Każdy z nas tworzy także także schemat samego siebie, który obejmuje informacje o nas samych.

Upraszczanie rzeczywistości

Można by zapytać, dlaczego tak upraszczamy rzeczywistość. Czy nie jesteśmy w stanie analizować jej bez kategoryzowania doświadczeń w grupy nie zawsze doskonałych schematów? Przeczytaj i spróbuj zrozumieć poniższy tekst:

Czy rozumiesz powyższy fragment? Jeśli nie, podpowiemy, że dotyczy tego, jak masz zrobić pranie. Teraz wszystko jasne? Tekst poprzedzony schematem informacyjnym staje się zrozumiały. Ten prosty eksperyment uświadamia, jak wielką wagę w interpretacji nowych doświadczeń odgrywa wiedza już posiadana, zorganizowana w schematy. Pomagają nam one odpowiedzieć na pytanie: „co to jest?”, gdy trafiamy na coś nowego.

Dlaczego myślimy schematami?

R19ckXwc4eZ5j

Zdjęcie przedstawia blat stołu. Stoi na nim niewielki pojemnik - solniczka. Jest wypełniony w trzech czwartych białym proszkiem. Na drugim planie znajduje się szklanka i dwie butelki.

Człowiek, gdy tylko może, stara się szukać drogi na skróty w przetwarzaniu informacji, oszczędzać energię poznawczą. Poza tym nie byłby zdolny ogarnąć i analizować całej oddziałującej na niego informacji społecznej. Jeśli o nowym znajomym wiemy, że jest bokserem, łatwiej zauważymy u niego cechy typowe dla reprezentantów tego zawodu (np. budowę ciała, złamany nos czy szybki refleks). Wystarczy, że zapamiętamy go jako boksera – nie musimy pamiętać wszystkich jego cech. Tak więc schematy ułatwiają przetwarzanie danych, lecz służą także identyfikacji napotkanych obiektów, ukierunkowują uwagę i proces poszukiwania informacji, decydują o tym, jak rozumiemy informację i jak ją zapamiętamy. Ponadto wpływają na planowane działanie i zachowanie. Sytuację niejednoznaczną zwykle interpretujemy zgodnie z naszym schematem. Łatwiej zauważamy i zapamiętujemy informacje zgodne ze schematem, a niezgodne z nim jesteśmy skłonni lekceważyć.

Do czego prowadzą schematy poznawcze?

Ludzie łatwo przywiązują się do schematów. Co więcej, trwają przy swoich założeniach nawet wtedy, gdy docierająca do nich informacja jest z nimi niezgodna. Jeśli więc uważam, że osoby chore na schizofrenię mogą być groźne dla otoczenia, to spotykając psychicznie chorą osobę zachowującą się spokojnie, wcale nie zmieniam swego poglądu. Okazuje się, że informacje niezgodne ze schematem częściej zostają przeoczone, zapomniane i uznane za nieistotne. Niekiedy docierają do nas informacje na temat jakiejś osoby lub sprawy, które następnie okazują się nieprawdą. Może zajść wtedy tzw. efekt uporczywości, czyli utrzymywanie się przekonań pierwotnych nawet wtedy, gdy uzasadniające je dane zostały całkowicie podważone. Czasem możemy też zniekształcać napływające informacje tak, aby pasowały do naszych schematów. Sytuacja, w której nasze przekonanie dotyczące danej osoby wpływa na to, że później jej zachowanie interpretujemy z pierwotnie wytworzonym schematem, nazywana jest efektem pierwszeństwa. Ludzie uporczywie kierują się pierwszym wrażeniem, a późniejsze, przeczące mu informacje mogą być ignorowane czy uważane za nieistotne. Pamiętaj o tym podczas rozmowy kwalifikacyjnej z przyszłym pracodawcą.

Natomiast co schematy mają wspólnego z działaniem? Otóż ludzie zachowują się schematycznie, a także – przez swe działanie – mogą wytwarzać dane potwierdzające dany schemat. Obrazuje to zjawisko samospełniającej się przepowiedni. Wyobraź sobie w swojej szkole nową osobę, która jest milcząca i nie nawiązuje kontaktu z innymi. Możesz pomyśleć, że uważa się za ważniejszą, jest dziwna, chłodna i nieprzyjazna. W związku z tym ty także nie wychodzisz z inicjatywą rozmowy, nie podchodzisz do niej na przerwie. Osoba ta, widząc dystans innych, najpewniej nie zmieni swego zachowania (które mogło wynikać z wielu różnych powodów, np. zakłopotania, nieśmiałości czy złego samopoczucia), a wówczas ty utwierdzisz się w swoim przekonaniu na jej temat.

Samospełniające się proroctwa sprawiają, że nasze schematy stają się prawdą przez nieświadomy sposób odnoszenia się do innych ludzi, w wyniku czego reakcje tych osób stanowią dla nas potwierdzenie schematu.

Słownik