Przeczytaj
Podział gleb
Jednostki systematyczne podziału gleb w opracowaniu Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego z 1989 r. tworzą podział według kryteriów przyrodniczo‑genetycznych uwzględniający przyczyny zjawisk i przemian zachodzących w glebach oraz powiązanie cech przyrodniczych gleb.
Dział obejmuje gleby wytworzone albo pod przeważającym wpływem jednego z czynników glebotwórczychczynników glebotwórczych, albo pod wpływem wszystkich czynników bez wyraźnej przewagi jednego z nich.
Rząd obejmuje gleby o podobnym kierunku rozwoju. Poszczególne rzędy mogą się różnić morfologicznie, ale są zbliżone pod względem ekologicznym.
Typ jest podstawową jednostką systematyki gleb. Obejmuje gleby o podobnym układzie poziomów genetycznych, zbliżonych właściwościach chemicznych i fizykochemicznych, jednakowym rodzaju wietrzenia, przemieszczania się i osadzania składników, o zbliżonym typie próchnicy, z odpowiadającym mu określonym typem zbiorowiska roślinnego.
Podtyp wyróżnia się wtedy, gdy na cechy głównego procesu glebotwórczegoprocesu glebotwórczego nakładają się dodatkowo cechy innego procesu modyfikujące właściwości biologiczne, fizyczne, chemiczne i związane z nimi cechy morfologiczne profilu glebowego.
Rodzaj określany jest na podstawie genezy i właściwości skały macierzystej, z której wytworzyła się dana gleba.
Gatunek określa uziarnienie utworu glebowego całego profilu.
W 2011 roku Polskie Towarzystwo Gleboznawcze opracowało kolejną Systematykę Gleb Polski, znacznie różniącą się od poprzedniej, która opierała się przede wszystkim na kryteriach przyrodniczych (jakościowych). Przy jej tworzeniu korzystano z kryteriów ilościowych, tj. scharakteryzowanych ilościowo poziomach glebowych, materiałach i właściwościach diagnostycznych. Pozwoliło to na jednoznaczną klasyfikację gleb nawiązującą do systemów międzynarodowych, w tym głównie Klasyfikacji Zasobów Glebowych Świata (ang. World Reference Base for Soil Resources – WRB), będącej międzynarodowym standardem systematyki i nomenklatury gleb. Nowa systematyka obejmuje hierarchiczny układ jednostek oparty na trzech kategoriach: rzędach, typach i podtypach glebowych. Na podstawie obecności lub braku określonych poziomów diagnostycznych wydzielono 11 rzędów: 1) gleby inicjalne, 2) gleby słabo ukształtowane, 3) gleby brunatnoziemne, 4) gleby rdzawoziemne, 5) gleby płowoziemne, 6) gleby bielicoziemne, 7) gleby czarnoziemne, 8) gleby glejoziemne, 9) vertisole, 10) gleby organiczne, 11) gleby antropogeniczne. Dla każdej jednostki klasyfikacyjnej określono typową sekwencję poziomów charakteryzujących jej budowę. Opracowano także zupełnie nowy systematyczny podział gleb organicznych.
Gleby Polski
Na większości obszaru Polski gleby przedplejstoceńskie zostały zniszczone przez lądolód kolejnych faz zlodowaceń plejstoceńskich. Po jego ustąpieniu zaczęły tworzyć się ponownie na osadach polodowcowych lub na odsłoniętym, starszym podłożu. Pierwotnie miały charakter zbliżony do współczesnych gleb tundrowych i podobnie jak one uległy przeobrażeniu w warunkach klimatu peryglacjalnego, panującego na przedpolu lądolodu. Wiek gleb Polski należy więc, poza nielicznymi wyjątkami, wiązać z procesami zachodzącymi w późnym plejstocenie i holocenie.
Gleby wykształcone na przedpolu lądolodu początkowo miały właściwości zbliżone do współczesnych gleb tundrowych. Wraz ze stopniowym ocieplaniem się klimatu nastąpiło ich różnicowanie pod wpływem procesów glebotwórczych – bielicowania, brunatnienia, glejowego, bagiennego, darniowego i wielu innych. Tylko w miejscach, gdzie dawna pokrywa glebowa nie uległa zniszczeniu wskutek działalności lądolodu (np. Góry Świętokrzyskie), występują gleby reliktowe, będące świadectwem dawnego układu czynników glebotwórczychczynników glebotwórczych, a więc tym samym struktury środowiska przyrodniczego.
Dominującym czynnikiem glebotwórczym, warunkującym specyfikę i rozmieszczenie gleb Polski, jest różnorodność i przestrzenna zmienność skał macierzystych, którymi są m.in. utwory akumulacji lodowcowej (piaski i gliny zwałowe, piaski eoliczne, sandrowe, lessy, pyły zastoiskowe), rzecznej (mady), zwietrzeliny skał wapiennych, krzemianowych i glinokrzemianowych, utwory organiczne (torfy, muły) i wiele innych. Wszystkie te utwory i związane z nimi typy gleb tworzą widoczną na mapie mozaikę różnorodnych powierzchni, której tło stanowią gleby strefowe, charakterystyczne dla strefy umiarkowanej – bielicoziemne i brunatnoziemne. Zajmują one łącznie 75% powierzchni kraju.
Różne typy i podtypy kwaśnych, ubogich w składniki mineralne i próchnicę gleb bielicoziemnych (gleby bielicowe, bielice, gleby rdzawe) można spotkać na terenie całego kraju. Zajmują one 26% powierzchni i występują na obszarach nadmorskich, wydmach śródlądowych, terenach równin sandrowych, piaskach pradolin (m.in. na Pobrzeżu Słowińskim), Mierzei Helskiej, w północnej części Niziny Mazowieckiej, na Pojezierzu Pomorskim i w południowej części Pojezierza Mazurskiego oraz w Kotlinie Sandomierskiej. Z reguły są porośnięte lasami iglastymi (borami).
W środowisku mniej kwaśnym, w podłożu lasów mieszanych i liściastych (grądów), wskutek procesu brunatnienia powstały gleby brunatnoziemne (gleby brunatne właściwe, wyługowane, płowe i inne) zajmujące ponad połowę powierzchni kraju (52%). Najbardziej żyzne i zasobne w próchnicę gleby brunatne tworzą zwarte kompleksy na obszarze Pojezierza Mazurskiego i Suwalskiego. Nieco mniej żyzne i przeciętnie urodzajne gleby płowe przeważają w pasie Nizin Środkowopolskich. Oprócz tego, w postaci mniejszych powierzchni, występują na terenie całego kraju.
Na skałach węglanowych m.in. Wyżyny Lubelskiej, Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej, Wyżyny Kielecko‑Sandomierskiej, powstały gleby wapniowcowe (rędziny), charakteryzujące się bardzo dużą zasobnością w składniki mineralne i próchnicę. Te żyzne i urodzajne gleby zajmują jednak stosunkowo niewielką powierzchnię, wynoszącą zaledwie ok. 1% powierzchni kraju.
Podobnie niewielki udział (także ok. 1%) mają bardzo żyzne gleby czarnoziemne, związane przede wszystkim z podłożem lessowym (niekiedy gliniastym i ilastym) i wytworzone w wyniku procesu darniowego, który sprzyja powstaniu głębokich poziomów próchnicznych. W przeszłości zajmowały one znacznie większą powierzchnię i kontaktowały się z rozległymi kompleksami czarnoziemów ukraińskich, jednak ze względu na znaczną podatność lessów na erozję, dziś są najczęściej zdegradowane w wyniku uprawy rolnej.
Gleby aluwialne (mady rzeczne i morskie) powstają w strefie wybrzeża i w dolinach rzecznych w strefie zalewu powierzchniowego i charakteryzują się warstwowaniem profilu. Zajmują ok. 5% powierzchni kraju. Ich przestrzenny rozkład przypomina sieć odpowiadającą przebiegowi dolin rzecznych. Największy ich kompleks występuje w delcie Wisły (Żuławy), gdzie ukształtowały się nie tylko dzięki naturalnej akumulacji materiału rzecznego, ale i rozbudowywanemu od XIII w. systemowi polderów.
W warunkach stałego lub okresowego podtopienia powstają gleby bagienne, pobagienne i zabagniane. Gleby te, wytworzone ze szczątków roślinności wodnej o różnym stopniu rozkładu, zajmują łącznie 8% powierzchni Polski, z czego znaczna część przypada na gleby torfowe (torfowisk niskich, wysokich i przejściowych) i gleby murszowe. Największe powierzchnie tworzą w Dolinie Biebrzy, Narwi, Noteci, Tyśmienicy i Krzny. W związku z melioracjami i obniżaniem się zwierciadła wód podziemnych znaczna część gleb bagiennych, wskutek zmian pierwotnej struktury torfu, ulega przekształcaniu w gleby pobagienne (np. murszowe). Natomiast czarne ziemie, zasobne w próchnicę i składniki mineralne, po uregulowaniu stosunków wodnych stają się produktywnymi gruntami ornymi. Zajmują one ok. 1% powierzchni Polski, a większe ich kompleksy występują na Kujawach, w Wielkopolsce, m.in. w rejonie Pyrzyc, Grójca, Błonia, Sochaczewa.
Gleby słone (sołonczaki, sołonce), występujące lokalnie na terenie Polski, nie są uwarunkowane czynnikami wodno‑klimatycznymi, ale występowaniem złóż soli, solanek czy słonych wód morskich. Stąd obszarami ich występowania są np. Kujawy, Niecka Nidziańska i wybrzeże Bałtyku.
W warunkach intensywnej antropopresji powstają gleby antropogeniczne. Pod wpływem głębokiej uprawy, wysokiego nawożenia, zabiegów agromelioracyjnych i in. stosowanych w celu zwiększenia żyzności i urodzajności, zmieniają się naturalne właściwości fizyczne i chemiczne gleb. Powstają wtedy tzw. gleby kulturoziemne: rigosole – gleby regulówkowe – i hortisole – gleby ogrodowe. Te ostatnie można spotkać na terenach podmiejskich użytkowanych pod ogrody. Natomiast gleby terenów miejskich i przemysłowych, najczęściej stworzone lub głęboko przeobrażone przez człowieka, noszą nazwę gleb industrioziemnych i urbanoziemnych. Występują one na śródmiejskich skwerach, w parkach, ogródkach przydomowych, ale także na obszarach wyrobisk, hałd i zwałowisk (np. Turoszów, Konin, Bełchatów). Całkowita powierzchnia gleb przekształconych antropogenicznie wynosi 3,5%.
Około 6% powierzchni zajmują w Polce gleby słabowykształcone i inicjalne wykształcone na podłożu skalistym lub utworach sypkich (luźnych). Największe powierzchnie zajmują one na terenach górskich (stąd niekiedy są utożsamiane z glebami górskimi), zwłaszcza na stokach o dużych spadkach, gdzie intensywne procesy erozji powodują niszczenie warstwy próchnicznej.
- gleby bielicowe; Udział procentowy: 26%
- gleby brunatne i płowe; Udział procentowy: 52%
- rędziny; Udział procentowy: 1%
- czarnoziemy; Udział procentowy: 1%
- mady; Udział procentowy: 5%
- gleby bagienne; Udział procentowy: 8%
- gleby inicjalne; Udział procentowy: 6%
- gleby antropogeniczne; Udział procentowy: 1%
Ważnym źródłem informacji o zróżnicowaniu gleb są mapy glebowe opracowywane w różnych skalach. Jedną z nich jest Mapa Gleb Polski w skali 1:300 000 obejmująca 28 arkuszy. Chociaż mapa ukazała się drukiem w latach 1957–1960, jest do dziś wykorzystywana, a jej legenda została kilka lat temu zaktualizowana. Do mapy załączony jest aneks, w którym scharakteryzowane zostały najważniejsze fizycznochemiczne cechy wydzielonych typów gleb. W bardziej szczegółowych skalach (1:5000, 1:25 000) zostały opracowane m.in. mapy glebowo‑rolnicze i mapy glebowo‑siedliskowe oraz mapy klasyfikacyjne (glebowo‑bonitacyjne).
Badania gleb są w Polsce realizowane przez wiele placówek naukowych, spośród których najważniejszą jest Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Instytut prowadzi badania dotyczące m.in. uprawy roślin, nawożenia i żyzności gleb. Koordynuje także pomiary jakości gleb w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska.
Słownik
elementy środowiska geograficznego mające wpływ na powstawanie i rozwój gleb; do czynników glebotwórczych należy: skała macierzysta, klimat, rzeźba terenu, woda, organizmy żywe, działalność człowieka, czas
zespół zjawisk fizycznych, chemicznych, biochemicznych i biologicznych zachodzących w wierzchnich warstwach skorupy ziemskiej powodujący przekształcanie skały macierzystej w glebę określonego typu oraz dalszy jej rozwój