Władysław Kopaliński Słownik mitów i tradycji kultury

Gargantua – imię dobrodusznego i komicznego olbrzyma, bohatera i obżartucha [...], którego Rabelais uczynił ojcem Pantagruela w swojej powieści satyrycznej [...]. Poważnym zamysłem tej fantastycznej i pełnej werwy bufonadybufonadabufonady jest realistyczna satyra na współczesne społeczeństwo, na zakony, scholastycznescholastykascholastyczne nauczanie, pedanterię i wstecznictwo teologów Sorbony; ukazuje też skutki pychy wojowniczej tyranii.

Gargantua i Pantagruel – tytuł ogólny powieści satyrycznej w 5 księgach […], wydawanej jak następuje:

Okropnie i przeraźliwe dzieła i uczynki sławnego Pantagruela […] (1532), później znana jako Księga II, relacjonuje żywot Pantagruela aż do zwycięstwa nad Dipsodami w Utopii.

Żywot wielce przeraźliwy wielkiego Gargantui (1534), później znana jako Księga I […]. [Gargantua […] przedstawiony jest jako wielki żarłok i opój, ale zarazem dobry, miłujący pokój, oświecony książę. Gdy jego nauka oparta na systemie scholastycznym okazuje się bez wartości, dalsza edukacja prowadzona jest w systemie zreformowanym […]. Następuje podróż na słynnej kobyle do Paryża, spór z Sorboną […], obrona ojcowskiej ziemi przed agresją króla Żółcika […] i wzniesienie klasztoru Telemitów.]

Księga trzecia czynów i rzeczeń heroicznych bogobojnego Pantagruela (1546) zawiera dyskusję nad problemem Panurga, towarzysza Pantagruela, który nie może się zdecydować czy ma się żenić […] oraz wędrówkę w poszukiwaniu rady u Sybilli […], poety […], astrologa […], lekarza […], prawnika […], filozofa […], szaleńca […] i błazna […].

Księga czwarta bohaterskich czynów i rzeczeń szlachetnego Pantagruela (1552) zawiera opis podróży […], w której Pantagruel odwiedza wyspy Płaskonosów, Pozwańców, Ścichapęków, Kiełbasek […], reprezentujących godne wyszydzenia cechy współczesnego społeczeństwa […].

Piąta i ostatnia księga heroicznych czynów i rzeczeń dobrego Pantagruela (wyd. 1564 […]). W dalszym ciągu żeglugi podróżnicy przybywają do wyspy Dzwonnej, […] co daje pole do jadowitej satyry na instytucje religijne i sądownicze, aż wreszcie dostają się do świątyni Boskiej Flaszy, gdzie wyrocznia odpowiada na pytanie Panurga jednym słowem: „Pij!”

1 Źródło: Władysław Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1987, s. 307.

Jerzy Adamski Historia literatury francuskiej. Zarys

Arcydzieło Rabelais'go nie powstało jako z góry zaplanowana całość. Różne jego części ukazywały się drukiem w ciągu prawie dwudziestu lat, w okresie między 1533 a 1552 rokiem. Piąta księga wyszła dopiero po śmierci autora i do dziś nie wiadomo, czy to jest tekst autentyczny. [...] Interpretacja myśli Rabelais'go, mająca już swoje długie dzieje, budzi ciągle jeszcze żywe spory naukowe. Znacznie większa jednomyślność poglądów panuje w
sferze ocen estetycznych. Choć Gargantua i Pantagruel jest dziełem miejscami bardzo drastycznym, artyzmu mistrza Rabelais dziś nikt już nie kwestionuje.

Jest to artyzm w istocie niezwykły, ponieważ całkowicie pozbawiony rygorów, które by pozwalały łatwo go nazwać i zakwalifikować. Dzieło Rabelais'go jest przede wszystkim satyryczną i parodystyczną epopejąepopejaepopeją, czerpiącą swe wątki, postaci, sytuację, epizody z bogatej tradycji tej średniowiecznej literatury francuskiej, która korzystała z ludowych czy mieszczańskich źródeł inspiracji, [...] ale również i z uczonego piśmiennictwa humanistów francuskich i włoskich.

Jako epopeja jest parodią Iliady i Odysei, feudalnej epiki rycerskiej, groteskągroteska groteską i satyrą przetwarzającą znane motywy w sposób, który czyni z nich coś całkiem odmiennego: zdumiewające połączenie fantazji, wyolbrzymiającej wszystko aż do absurdu, z poczuciem rzeczywistości, niezachwianym i nigdy nie wątpiącym w swą rację; [...] zdolności bezapelacyjnego demaskowania, które pozbawia złudzeń, z siłą nadziei, z entuzjazmem optymizmu. Wszystko to zawiera w sobie ów słynny śmiech Rabelais'go, prawdziwe narzędzie jego sztuki, o którym sam mówi:

Lepiej śmiechem jest pisać niż łzami,
Śmiech to szczere królestwo człowieka.

Śmiech jest więc narzędziem sztuki literackiej, stanowiącym zarazem samą istotę człowieczeństwa. [...] 

Istotnie, fundamentem ideowym epopei Rabelais’go jest nie tyle akceptacja życia, ile człowieka i jego możliwości. Renesansowa wiara humanistów, że wszystko, co tkwi w osobowości ludzkiej, jest godne podziwu, znajduje w Gargantui i Pantagruelu swój entuzjastyczny wyraz: w tym utworze świat prawdziwych ludzi to jest świat gigantów. Żądze zmysłowe są tu równie kolosalne, jak żądza intelektualnego opanowania świata; potrzeba dobrego jadła i napitku równie wielka, jak potrzeba wiedzy. Ale siła fizyczna i moc umysłowa, tak pięknie zharmonizowane, same harmonijnie współistnieją z łagodnością, wyrozumiałością, rozsądkiem politycznym. [...].

Tak przedstawia Rabelais swój ideał ludzki i humanistyczny. Był to ideał ludzi prawdziwych, ludzi−gigantów, obrócony przeciw ludziom−karłom. A więc przeciw rzeczywistemu światu. Albowiem Rabelais nie poddawał się złudzeniom. Jego wielką epopeję wypełnia [...] tłum postaci, których karykaturalne zwyrodnienie stanowi najlepsze świadectwo degeneracji ich świata: ustalonych form społecznej egzystencji, tradycyjnych instytucji, przyjętych wzorów myślenia i postępowania. Są to ofiary scholastycznej pedagogiki, średniowiecznej reguły klasztornej, hierarchicznej organizacji Kościoła katolickiego, feudalnego państwa, anachronicznego sądownictwa, brutalnego w swej chciwości kupiectwa; ofiary tępego trybu wychowania, jałowego kultu religijnego, prymitywnych zabobonów podsycanych i wyzyskiwanych, zdegenerowanej myśli naukowej, skostniałej teologii, absurdalnego prawodawstwa; ofiary, a zarazem żywe przykłady, jak w rzeczywistości wygląda model człowieka zgodny ze średniowiecznymi ideałami.

Pokolenie wielkoludów prowadzi walkę z tym światem w imię emancypacji człowieka z różnorakich więzów, którymi go spętano. [...] Albowiem wyzwolenie to ma sens tylko wówczas, gdy nie jest ucieczką od świata, lecz jego przemianą, gdy nie jest nadzieją na pomoc Boga, lecz wiarą w moc człowieczeństwa.

7 Źródło: Jerzy Adamski, Historia literatury francuskiej. Zarys, Wrocław 1989, s. 53–54.

Jan Nowakowski Pozory i prawda dzieła Rebalais’go

Na samą jego powierzchnię zostaje wyrzucony przez autora niemal nieustannie żart, najczęściej błahy, anegdota, najczęściej burleskowaburleskaburleskowa, nieskończone serie nieprawdopodobnych, oszałamiających zestawień i wyliczeń. Narzucona pierwiastkom fabularnej anegdoty najzupełniej skrajna hiperbolizacjahiperbolizacjahiperbolizacja i niepohamowane słownictwo sprawiają wrażenie nieograniczonej igraszki wirtuoza. Całemu dziełu nadany został kształt groteski, burleski, baśni, monstrualnej drwiny i nierealnej fantazji.

8 Źródło: Jan Nowakowski, Pozory i prawda dzieła Rebalais’go, „Pamiętnik Literacki ” 1954, nr 45/1, s. 93.