Ra7atHtnsp8jf1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku z kręconymi włosami do ramion i delikatnym wąsem. Jest ubrany w długą togę spod której wystaje duży biały kołnierz.

Filozofia odwołuje się do rozumu w dwojaki sposób - szeroko, gdy traktuje go jako swoje podstawowe narzędzie, oraz wąsko, gdy chodzi o pewną szkołę w teorii poznania. Pierwsze znaczenie jest bodaj nieodłączne od filozofii, bowiem nawet jeśli filozof kwestionuje znaczenie rozumu, to na ogół wyposaża swoje stanowisko w racjonalną argumentację. W tym sensie do rozumu odwołuje się na przykład empirystaempiryzmempirysta bądź irracjonalistairracjonalizmirracjonalista uzasadniający poznawczą nikłość rozumu. Drugie, węższe odwołanie do rozumu oznacza konkretne stanowisko w jednej z podstawowych kwestii filozoficznych: poznania, jego źródeł, granic i metod. Stanowisko to nazywamy racjonalizmem epistemologicznym. Racjonalizm fundowany jest na tezie, że rozum jest autonomicznym i wystarczającym źródłem poznawania rzeczywistości. W tym znaczeniu racjonalizm przeciwstawia się np. empiryzmowi bądź woluntaryzmowiwoluntaryzmwoluntaryzmowi, które odmiennie widzą proces poznania. Stanowisko racjonalistyczne widzimy już w filozofii starożytnej, np. w platonizmie. Wiek XVII przyniósł natomiast dojrzałą i znaczącą dla filozofii późniejszej wersję racjonalizmu, której twórcą był Rene DescartesRene DescartesRene Descartes, zaś kontynuatorami i w pewnej mierze krytykami Benedykt SpinozaBenedykt SpinozaBenedykt Spinoza, Gottfried LeibnizGottfried W. LeibnizGottfried Leibniz i Blaise PascalBlaise PascalBlaise Pascal. Znaczącymi postaciami dla XVII‑wiecznego racjonalizmu byli także GalileuszGalileuszGalileusz i Nicolas MalebrancheNicolas MalebrancheNicolas Malebranche.

Rq59M7pLF0Plh1

Ilustracja przedstawia starszego łysiejącego mężczyznę z długą brodą wpatrzonego w jeden punkt. Ma długie szaty i złożone przed sobą ręce.

W przekonaniu XVII‑wiecznych racjonalistów możliwe było zdobycie wiedzy rozumowej, pewnej i uniwersalnej. Przekonanie to nie było bynajmniej oczywiste po schyłku średniowiecznej scholastyki i niejednoznacznych w tej kwestii dociekaniach filozofów renesansu. Wiek XVII odrodził wiarę w rozum, do czego przyczynił się z jednej strony rozwój nauk przyrodniczych, przede wszystkim astronomii i mechaniki w badaniach Keplera, Boyle'a, Galileusza, Gilberta i nieco później Newtona, z drugiej natomiast filozofia, która za swój cel postawiła stworzenie nowych podstaw wiedzotwórstwa. Dlatego kwestią pierwszą dla filozofów było uzasadnienie możliwości poznawczych rozumu. Podjęciu tego zadania towarzyszyło charakterystyczne przesunięcie problematyki – o ile w tradycji starożytnej i średniowiecznej problemem pierwszym był byt, o tyle dla filozofii nowożytnej problemem pierwszym stało się poznanie, jego prawomocność, granice i procedury.

Ugruntowaniu możliwości wiedzy towarzyszył postulat szukania nowej metody jej zdobywania. Wzoru metody filozofowie poszukiwali w matematyce. Ta dziedzina, a zwłaszcza jeden z jej działów – geometria, była dla nich przykładem wiedzy pewnej oraz tworzonej wedle ściśle racjonalnej metody aksjomatyczno‑dedukcyjnej. Metoda polegała na przyjęciu w punkcie wyjścia pojęć oraz tez, które nie były dowodzone, aczkolwiek były uznawane za prawdziwe na mocy wewnątrzrozumowej, oczywistej intuicji. Z tychże treści dedukowano następne. Za prawdziwe uważano sądy, które zjawiały się dzięki tej metodzie w umyśle jako jasne i wyraźne. W ten sposób rozum stawał się i źródłem, i miarą prawdy.

R1M3vjlnF3qUb1

Ilustracja przedstawia schemat powstawania myśli człowieka. Widać postać kobiety ze skierowanym w górę palcem wskazującym oraz wychodzący z oczu wykres przedstawiający odcinek w kształcie strzały skierowanej grotem do góry, opisany jako odcinek a, be ( punkt po środku strzały), ce.

Filozofia, jaką tworzyli XVII‑wieczni racjonaliści, zwłaszcza Kartezjusz, Spinoza i Leibniz, zawiera nie tylko nowe podstawy epistemologiczne, ale również systemy metafizyczne, ogólne wizje rzeczywistości, jej struktury i dynamiki. XVII‑wieczne systemy pokazywały świat jedności, racjonalnie uporządkowany, choć szczegółowe propozycje poszczególnych filozofów były odmienne. Spotkamy rozwiązania dualistycznedualizmdualistyczne (Kartezjusz), monistycznemonizmmonistyczne (Spinoza), a także pluralistycznepluralizmpluralistyczne (Leibniz). Po raz pierwszy pojawiły się interpretacje przyrody jako mechanizmumechanicyzmmechanizmu, którego wyczerpujące wyjaśnienie może być dokonane przy pomocy praw mechaniki. Rezygnowano natomiast z  istotnego w tradycji arystotelesowsko‑tomistycznej wyjaśniania celowego oraz inaczej interpretowano granicę między tym, co ożywione i nieożywione, odmawiając niekiedy (Kartezjusz) życia przyrodzie. Na tle ogólnych rozstrzygnięć metafizycznych filozofowie starali się dociekać również reguł zachowania człowieka, znaczenia afektów (emocji) oraz zasad moralnych, ponieważ te wątki rodziły wiele trudności teoretycznych. Problemów antropologicznych nie dało się wystarczająco wyjaśnić na gruncie wypracowanych metod oraz stanowisk metafizycznych. Przykładem może być nierozwiązana sprzeczność między ściśle deterministycznym, mechanistycznym obrazem świata a uzasadnieniem wolności człowieka, charakterystyczna dla filozofii Spinozy.

Filozofem, który wychodząc od założeń epistemologicznego racjonalizmu XVII wieku, przeprowadził jednocześnie jego krytykę właśnie w kwestii możliwości poznawczych, był Blaise Pascal. Początkowo podzielał on przekonanie o wartości rozumu i geometryzacji wiedzy, wskazał jednak problemy, które jego zdaniem nie dadzą się postawić i rozstrzygnąć w racjonalistycznej perspektywie. Wiedza nie może objąć ani całości rzeczywistości, ani jej istoty i pozostaje nieuchronnie niepełna. Poza granicami poznawczymi rozumu Pascal pozostawił również problemy etyczne i religijne, uważane za kluczowe dla praktycznego życia człowieka, w tym problem istnienia Boga.

Słownik