Przeczytaj
Francja pod rządami Mazarina
Gdy w 1643 r. zmarł Ludwik XIII, jego następca – Ludwik XIV (1643–1715) – miał pięć lat. Historia się powtarzała: podobnie jak w imieniu małoletniego Ludwika XIII rządy sprawowała jego matka Maria Medycejska, tak teraz władzę skupiała w swoich rękach matka delfina Anna Austriaczka wraz z Radą RegencyjnąRadą Regencyjną.
Jednak faktyczne rządy przejął następca kardynała Richelieu, kardynał Jules Mazarin (zobacz galerię interaktywną poniżej). Francja w tym czasie uczestniczyła w wojnie trzydziestoletniej (1618‑1648r.), walcząc po stronie protestanckich państw Rzeszy, a przeciw katolickim Habsburgom. Początkowo jej zaangażowanie polegało jedynie na dyplomatycznym i finansowym wspieraniu ich przeciwników, ale od 1635 r. Francuzi bezpośrednio włączyli się do działań wojennych.
Mazarin był kontynuatorem polityki swojego poprzednika – konsekwentnie zmierzał do wzmocnienia władzy królewskiej i utrwalenia absolutyzmuabsolutyzmu. W tym czasie w kraju narastał opór. Ożywiła się stara rodowa arystokracja, która w słabej regencjiregencji dostrzegła szansę na odzyskanie dawnych wpływów, utraconych na skutek umacniania się absolutyzmu. Natomiast mieszczanie i chłopi buntowali się przeciw obciążeniom podatkowym, nakładanym na nich z powodu nieustannie rosnących kosztów udziału Francji w wojnie trzydziestoletniej. Swoją pozycję polityczną usiłował też zwiększyć parlament paryskiparlament paryski.
Proce w rękach ludu i książąt
Faktycznie dwór zawiesił zwoływanie Stanów GeneralnychStanów Generalnych, dlatego w maju 1648 r. parlament paryski wystąpił z postulatami zwiększenia wpływów na ustawodawstwo królewskie. Do tej pory to właśnie parlament był najwyższym organem sądowniczym w systemie ustrojowym Francji. Parlament domagał się również likwidacji urzędów intendentówintendentów (urzędników mających bardzo szerokie kompetencje, podległych tylko królowi) oraz żądał dla siebie prawa zatwierdzania podatków. Mazarin postanowił jednak działać stanowczo: chcąc pozbawić opozycję przywództwa, rozkazał uwięzić parlamentarzystów.
Próba zastraszenia parlamentu paryskiego doprowadziła do buntu (frondyfrondy) i wybuchu powstania w Paryżu. Lud Paryża budował barykady, straż miejska wystąpiła przeciwko królowi. Wizja rewolucji podobnej do tej, która stała się udziałem Anglii, przeraziła członków parlamentu i skłoniła do ustępstw jednoznacznych z kapitulacją i zakończenia buntu, który nazwano frondą parlamentarną.
Po wycofaniu się parlamentu paryskiego w 1650 r. do działania przystąpiła francuska arystokracja. Chciała wykorzystać zamieszanie powstałe w kraju do wzmocnienia własnej pozycji, znacznie osłabionej w czasie rządów kardynała Richelieu. Na czele buntu, dla odmiany nazwanego frondą książęcą, stanął m.in. książę de Condé, zwany Wielkim Kondeuszem, który nieco wcześniej aktywnie uczestniczył w tłumieniu buntu paryskiego. Buntownicy uzyskali wsparcie Olivera Cromwella i realną pomoc króla Hiszpanii Filipa IV. Zepchnęło to rojalistów do defensywy, a Mazarina nawet do czasowej emigracji. Czas jednak działał na korzyść Ludwika XIV i jego ministra, frondę zaś osłabiały wewnętrzne spory i rywalizacja o wpływy. Jesienią 1652 r. wojska królewskie zajęły Paryż.
Zwróć uwagę na strój Ludwika de Conde. Dlaczego artysta przedstawił go właśnie w taki sposób?
Przywódcy frondy uciekli za granicę lub trafili do więzienia. Bunt ostatecznie wygasł w pierwszej połowie następnego roku, a ruchy ludowe, które jej towarzyszyły, zostały krwawo stłumione.
Klęska frondy ostatecznie wykluczyła arystokrację z udziału w rządach, natomiast monarchia wyszła z wojny domowej znacznie wzmocniona. Przed dworem francuskim piętrzyły się jednak liczne problemy: kraj był wyniszczony, a zubożała ludność głodowała i cierpiała z powodu szerzącej się epidemii tyfusu.
Społeczne fundamenty absolutyzmu we Francji
W 1661 r. zmarł kardynał Mazarin. Dwudziestotrzyletni Ludwik XIV postanowił nie powoływać nowego pierwszego ministra i objął rządy osobiste, dążąc do umocnienia władzy absolutnej.
Sprzyjała mu sytuacja wewnętrzna: na skutek spadku realnej wartości dochodów z renty feudalnej obniżały się dochody francuskiej arystokracji. Po zduszeniu frondy książęcej Ludwik XIV odsunął ją od wpływu na rządy, ale jednocześnie zapewnił błyskotliwe (choć pozbawione faktycznej władzy) godności dworskie oraz płynące z nich wysokie dochody. Ceną za zachowanie luksusowego życia miała być rezygnacja z aktywności politycznej. Arystokracja, jeszcze nie tak dawno pretendująca do współrządzenia państwem, popadła w ten sposób w zależność materialną od władcy. Cała władza została skupiona w rękach króla, a Ludwik XIV mógł mówić o sobie: „Państwo to ja”.
Żadna władza, nawet absolutna, nie może jednak funkcjonować bez odpowiedniej bazy społecznej. Dla Ludwika XIV było nią bogate, sprawujące najwyższe urzędy, ale zupełnie zależne od króla, mieszczaństwo, oraz tzw. noblesse de robe (szlachta z ubioru), czyli ludzie świeżo nobilitowaninobilitowani, szlachta w pierwszym pokoleniu. Obie te warstwy wyżej sobie ceniły bogactwa niż udział we współrządzeniu i gotowe były poprzeć absolutystyczne dążenia dworu w zamian za dogodne warunki do pomnażania bogactwa. Drugim filarem władzy absolutnej była sprawna, oddana władcy armia zawodowa.
Tak króla postrzegali mu współcześni:
Charakterystyka Ludwika XIV przedstawiona w pamiętnikach księcia Ludwika Saint-SimonaPróżność jego dopełniała miary pychy, ogarniała wszystko, napawała go przeświadczeniem, że nikt nie dorówna mu w talentach wojskowych, pomysłach, sztuce rządzenia. Stąd owe tablice i napisy w galerii wersalskiej, przejmujące narody oburzeniem: te prologi do oper, które sam śpiewał; ta powódź utworów wierszem i prozą ku jego chwale, którą nie mógł się nasycić (…) te najbardziej niesmaczne ckliwości, które powtarzano mu ustawicznie, a które on chłonął z rozkoszą (…). Monarcha o podobnej pysze musiał lubować się w przepychu. Jakoż roztaczał go wszędzie: w uroczystościach, wykwintności, budowlach nieodpowiednio położonych i w złym smaku, którymi wysilał się zaćmić naturę, w wszelkiego rodzaju meblach, ozdobach, ogrodach, niezliczonych roślinach i olbrzymich drzewach (…). (…) Podobnie przedstawia się jego stół i ustawiczne podróże: na każdym kroku chciał mieć rozrzutność, tak co do ilości, jak jakości (…).
Obok tych braków posiadał wielkie przymioty, jaśniejące tym bardziej, że powierzchowność jego nieporównana i jedyna w swoim rodzaju, nadawała nieskończoną wartość najbłahszym drobiazgom. Wzrost bohatera, cała postawa w tak naturalny sposób przepojona najbardziej imponującym majestatem, że ujawniał się on jednakowo w najmniejszych ruchach i najzwyklejszych postępkach, bez cienia jakiejkolwiek dumy, lecz z pełną prostoty powagą (…). Czego zaś nie posiadał może nikt inny: w szlafroku okazywał taki sam wyraz wielkości i majestatu (…) jak w odświętnym stroju podczas uroczystości i ceremonii lub na koniu na czele wojsk (…). Głos, którego brzmienie odpowiadało reszcie powierzchności, dar słuchania i mówienia zwięźle i lepiej niż ktokolwiek inny, duża powściągliwość, ścisłe poczucie taktu stosownie do kondycji osób, uprzejmość zawsze poważna, zawsze majestatyczna, rozróżniająca wiek, stan, płeć – wobec kobiet zawsze pełna naturalnej galanterii. Oto powierzchowność, która nie miała nigdy równej sobie ani zbliżonej (…).
Indeks górny Jaki to rodzaj źródła historycznego? Czy autor jest wiarygodny? Indeks górny koniecJaki to rodzaj źródła historycznego? Czy autor jest wiarygodny?
Źródło: Charakterystyka Ludwika XIV przedstawiona w pamiętnikach księcia Ludwika Saint-Simona, [w:] Pamiętniki księcia Ludwika Saint-Simona, t. I, s. 32.
Monarchia Ludwika XIV
Monarchia absolutna we Francji ostatecznie ukształtowała się w latach 1655–1680. Jej fundamentem była sprawna administracja państwowa. Na szczeblu centralnym działały rady królewskie, m.in. Rada Finansowa, Rada Depesz, Rada Handlowa i Rada Stanu. Na czele Rady Najwyższej stał król, a w jej skład wchodzili ministrowie zajmujący się sprawami bieżącymi. Realną władzę w państwie posiadali kanclerz oraz kontroler generalny finansów, ale dużą rolę odgrywało również czterech sekretarzy stanu – od spraw zagranicznych, wojny, wyznań oraz domu królewskiego.
Jaką rolę odgrywał Wersal w kształtowaniu wizerunku monarchii absolutnej we Francji?
Na szczeblu lokalnym władzę sprawowali intendenci, którzy przez Ludwika XIV zostali przekształceni w stałych urzędników królewskich, rezydujących w stolicach okręgów. Kontrolowali pobór podatków, nadzorowali policję i sądownictwo, przejęli większość czynności administracyjnych wykonywanych do tej pory przez gubernatorów. Ważną podporą władzy Ludwika XIV była stworzona przez niego policja, która uniemożliwiała jakąkolwiek działalność opozycyjną wobec władcy.
Władza a społeczeństwo
Ludwik XIV, konsekwentnie wdrażając idee władzy absolutnej, dążył do objęcia nadzorem państwowym całego życia społecznego. Twórczość artystyczna i publicystyczna, a nawet działalność naukowa zostały objęte ścisłą cenzurą i obarczone obowiązkiem głoszenia chwały i umacniania władzy absolutnej króla. Dla ułatwienia kontroli w Paryżu zmniejszono liczbę drukarni, a na granicach rekwirowano nieprawomyślne dzieła sprowadzane z Anglii i Holandii. Za podważanie autorytetu władzy groziło więzienie, a za otwarty bunt – kara śmierci.
Monarchia absolutna wymagała jednak ogromnych nakładów finansowych, które obciążały społeczeństwo. Niezadowolenie z tego powodu obrazuje anonimowy pamflet:
Dzisiaj otwartych jest tysiąc arterii, którymi tłoczy się z ludu krew, by ubarwiła rumieńcem otchłań nienasyconej chciwości i nieznającej miary ambicji książęcej. Nazywa się to: podatki bezpośrednie, podatek od soli, podatki pośrednie, domeny, cła, podatki suplementarne, hiberny, załogi wojskowe, opłaty od srebra i cyny, papier ofrankowany, stemplowe, podatek tytoniowy, kontrola pozwów, składanie zeznań majątkowych pod przysięgą, dziesięciny, składanie stałych opłat przez nieszlachtę dzierżącą lenna, dochodzenia w sprawach skarbowych, opłaty drzewne, utrzymywania wałów i grobli, prawa wód i lasów, zwoływanie pośrednich i bezpośrednich wasali - po to tylko, by płacili miast się stawić, dochody uboczne, kontrakty i wydatki sądownictwa, policja i finanse, tworzenia nowych rent, tworzenie nowych urzędów, paulettepaulette, opłaty za zachowanie urzędu, taksacje zarządców spraw Króla – i nieskończoność innych.
Źródło: , [w:] A. Link-Lenczowski, W. Magdziarz, A. Sowa, Historia powszechna 1648-1789. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1978, s. 93.
Oczywiście poza sferą zainteresowania władzy nie mogła zostać religia. Ludwik XIV dążył do zaprowadzenia jedności wyznaniowej w całym kraju. Działał stopniowo. Najpierw ograniczył swobody religijne protestantów: w 1669 r. wprowadził zakaz zwoływania synodówsynodów narodowych i kontaktowania się synodów prowincjonalnych. Później pojawiły się zachęty i naciski mające spowodować konwersję innowierców na katolicyzm. A gdy to okazało się niewystarczające, wobec nieugiętych zaczęto stosować szykany. Protestantów usuwano z urzędów, pozbawiano dzierżaw, gnębiono szczególnie uciążliwymi obowiązkami, np. stacjonowaniem żołnierzy w ich posiadłościach i domach.
Dopełnieniem antyprotestanckiej polityki Ludwika XIV było odwołanie w 1685 r. edyktu nantejskiegoedyktu nantejskiego. Kościoły protestanckie miały zostać zniszczone, a dzieci hugenotówhugenotów – odbierane rodzicom i wychowywane w religii katolickiej. Na opornych spadły represje, w wyniku których w ciągu 30 lat Francję opuściło blisko 800 tys. osób, najczęściej wysoko wykwalifikowanych rzemieślników, których brak odbił się niekorzystnie na gospodarce francuskiej.
Kultura w służbie absolutyzmu
We Francji, w której wykształciła się modelowa forma absolutyzmu, sztuka stała się ważnym narzędziem jego gloryfikowania i umacniania. W zamian za udział w kreowaniu wyidealizowanego obrazu monarchii artyści mogli korzystać z hojnego mecenatu królewskiego. Dzięki temu swój talent rozwinęli m.in.: poeta Mikołaj Boileau, bajkopisarz Jan de La Fontaine oraz wybitni dramaturdzy – Piotr Corneille, Jan Baptysta Racine, Jan Baptysta Molier. Malarze i rzeźbiarze wykonali dziesiątki portretów Ludwika XIV w majestacie władzy i w glorii zwycięstwa. Doskonale ilustruje to relacja królewskiego intendenta prowincji, Foucaulta:
To Pan marszałek de la Feuillade pierwszy dał przykład wznoszenia pomników; owa gorąca żarliwość jaką płonie dla królewskiej chwały podsunęła mu nowy ten sposób współuczestnictwa utrwalenia jej w nieśmiertelnej pamięci (…)
Jego to naśladują miasta i prowincje co tak usilnie domagają się zezwolenia na wznoszenie podobnych monumentów, by stawiały im przed oczyma tego, którego przechowują w najgłębszych tajnikach, swego serca (…)
Kupcy (…) przejęci słuszną wdzięcznością za dobrodziejstwa, jakich codziennie doznają od króla dzięki opiece jaką darzy rzemiosło i handel (…) postępując w myśl rady (udzielonej im przez intendenta prowincji) ochoczo pokryli wydatki na pomnik, który wykonany został tak udatnie jak tylko można było się spodziewać (…) Jest to statua króla w postawie szlachetnej i majestatycznej, godna zaiste bohatera, którego wyobraża. Oddano wygląd i rysy z całą dokładnością, do której zdolne jest dłuto. Przedstawia go w stroju rzymskim, z płaszczem królewskim zdobnym w złote lilie opadającym mu na ramiona (…).
Źródło: , [w:] A. Link-Lenczowski, W. Magdziarz, A. Sowa, Historia powszechna 1648-1789. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1976, s. 88–89.
Ogromny rozkwit przeżywała również monumentalna architektura. Najwybitniejszym dziełem architektury czasów Ludwika XIV był Wersal. Liczący kilkaset bogato zdobionych sal i gabinetów gmach, otoczony został rozległym i kunsztownie rozplanowanym ogrodem. Wzniesiony ogromnym nakładem kosztów zespół pałacowo‑ogrodowy dawał dobitny wyraz potęgi i wielkości „króla‑słońce”. Pałac był dostępny dla zwiedzających, a król sam napisał przewodnik zwiedzania. Trzeba jednak podkreślić, że sztuka francuska czasów Ludwika XIV właśnie ze względu na narzucenie jej funkcji propagandowych wyraźnie straciła na indywidualności artystycznej.
Słownik
(łac. absolutus - zupełny, bezwzględny), forma rządów, w której cała władza spoczywa w rękach monarchy, będącego źródłem prawa i stojącego ponad nim
rozporządzenie króla Francji Henryka IV wydanew 1598 r. w Nantes, określające zasady współistnienia katolików i protestantów
(z fr. fronde – proca) wojna domowa we Francji w latach 1648–1653, spowodowana niezadowoleniem części społeczeństwa z absolutystycznej polityki dworu królewskiego; rozpoczęła się od zatargu dworu z parlamentem i wybuchu powstania w Paryżu w 1648 r.; nazwa – odwołująca się do broni stosowanej przez dzieci – sugerowała nierozważne postępowanie uczestników buntu
nazwa wyznawców protestantyzmu, głównie kalwinizmu we Francji; od 1559 r. nazwa ich partii politycznej
(łac. intendens - dozorujący), urząd administracyjny w prowincjach francuskich
(śrdw.-łac. nobilitatio), przyznanie nieszlachcicowi prawa wejścia do stanu szlacheckiego
(ang. pamphlet od imienia własnego Pamphilius) – utwór satyryczny, będący demaskatorską, napastliwą krytyką jakiejś osoby lub grupy ludzi
instytucja sądownicza pełniąca funkcję sądów suwerena, a od 1661 r. sądów najwyższych
(franc. La Paulette - od nazwiska finansisty Ch. Pauleta), specjalny podatek nakładany przez Króla Francji na urzędników państwowych wynoszący 1/60 wartości urzędu, który wcześniej kupili; płacenie podatku gwarantowało dziedziczność stanowiska
(śrdw.-łac rego - rządzę), rada sprawująca regencję, czyli wykonująca władzę w okresie małoletności, choroby lub dłuższej nieobecności w kraju prawowitego władcy
(śrdw.-łac. regentia, z łac. rego - rządzę), rządy opiekuńcze występujące w ustroju monarchicznym, polegające na sprawowaniu władzy państwowej przez osobę ustanowioną na okres małoletności, dłuższej choroby lub nieobecności panującego
dawny parlament francuski, będący zgromadzeniem przedstawicieli trzech stanów: duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa (później tzw. stan trzeci)
(gr. synodos - zebranie), w Kościele katolickim zebranie przedstawicieli duchowieństwa – zjazd biskupów kraju, prowincji kościelnej lub diecezji – w celu omówienia spraw dotyczących Kościoła i jego działalności
Słowa kluczowe
Mazarin, Ludwik XIV, Król Słońce, fronda, absolutyzm, monarchia absolutna, Wersal
Bibliografia
Baszkiewicz J., Historia Francji, Wrocław 1999.
Burke P., Fabrykacja Ludwika XIV, przekład R. Pucek, M. Szczubiałka, Warszawa 2011.
Gaxotte P., Ludwik XIV, Warszawa 1984.
Kersten A, Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984.
Mikulski K., Wijaczka J. Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.
Wielka historia świata. Tom 6. Grzybowski S., Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.
Wielka historia świata. Tom 7, Świat w XVII w., red. A. Podraza, Warszawa 2005.
Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.
Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.