Dramat romantyczny – wyzwolenie formy

Twórcy pierwszej połowy XIX wieku często posługiwali się językiem dramatu. Poetyka tego okresu wykształciła gatunek o charakterystycznych cechach, odmiennych od obowiązujących wcześniej. Dramat romantyczny zrywał z klasycznym modelem, przyznając twórcom niespotykaną dotąd swobodę. Twórcy XIX‑wieczni poszukiwali inspiracji nie w sztuce klasycyzmu, a w pierwotnych formach dramatycznych o charakterze obrzędowym, chętnie również sięgali do dramaturgii średniowiecznej oraz czerpali z formuły dramatu i teatru szekspirowskiego.

Dramat romantyczny, odrzucając klasyczne reguły, wyróżnia się otwartą, luźną kompozycją. Rezygnuje z uporządkowania i ścisłych związków przyczynowo‑skutkowych. Bardzo często ma formę fragmentaryczną oraz zaburzony porządek fabularny. Cechuje go synkretyzmsynkretyzmsynkretyzm rodzajowy, co oznacza, że łączy cechy liryki, epiki i dramatu. W strukturę utworu wprowadzano często inne formy gatunkowe, np. bajkę lub pieśń. Dramat romantyczny rezygnuje także z zasady trzech jedności: wydarzenia opierają się na kilku wątkach, akcja jest rozciągnięta w czasie oraz toczy się w wielu różnych miejscach. Dramaturdzy XIX‑wieczni chętnie wprowadzają sceny zbiorowe, przeplatając kameralne monologi ze scenami monumentalnymi. Wydarzenia i obrazy dynamicznie zmieniają się, a przy tym często toczą się w dwóch planach: ziemskim i metafizycznym. Łączy się tu także różne kategorie estetyczne, np. tragizm z komizmem, patos z groteską, fantastykęfantastykafantastykę z realizmem. Dramat romantyczny ignoruje zasadę prawdopodobieństwa, wprowadzając postaci i motywy fantastyczne oraz kategorię romantycznej cudowności, która objawia się przez niezgodną z prawami logiki motywację wydarzeń. Często też rezygnowano z zasady stosowności zarówno w zakresie tematu, jak i ukształtowania językowego.

Przedstawicielami gatunku w teatrze europejskim byli: Alexandre Dumas – ojciec, Victor Hugo (Cromwell 1827, Hernani 1930), Alfred de Musset (Lorenzaccio, 1834), Alfredade Vigny (Chatterton, 1835).
Polski dramat romantyczny różnił się od modeli europejskich. Powstawał na emigracji, po klęsce powstania listopadowego, w latach 1832–1835/1836. Dziady Adama Mickiewicza, Kordian Juliusza Słowackiego, Nie‑Boska komedia oraz Irydion Zygmunta Krasickiego były przeznaczone głównie do czytania ze względu na cenzurę. Twórcy wprowadzali teatralne środki wyrazu stanowiące nowość na europejskich scenach, jednak ich utwory funkcjonowały głównie jako dramaty poetyckie.

RA94mYANlNJb71

Obraz przedstawia scenę rodzajową. Trwa spektakl teatralny. Na scenie znajduje się stary, stojący mężczyzna. Wokół niego leżą dwie osoby. Na widowni trwa bójka. Grupa mężczyzn walczy ze sobą. Szarpią się. Pokazują na scenę.

Nowe ujęcie formy dramatu wzbudzało początkowo ogromne emocje. Kiedy w 1830 roku odbyła się premiera spektaklu na podstawie dramatu Hernani Victora Hugo, wywołała tak żywe reakcje i spory między starszym i młodszym pokoleniem krytyków literackich, że przeszła do historii jako „bitwa o Hernaniego”. Francuski pisarz zmodyfikował zwłaszcza język sztuki, rezygnując z ozdobności na rzecz prostoty stylu i dążenia do wyrażania gwałtownych uczuć, głównie za pomocą rozbudowanych metafor i porównań obrazujących bogate reakcje emocjonalne postaci. Młodzi romantycy docenili zerwanie ze skostniałą konwencją i zachwycili się świeżością formy. Zwolennicy klasycyzmu krytykowali natomiast sztukę za niestaranny, a wręcz niegodny sceny język, wskazywali na brak realizmu i przesadny patos. Sztuka stała się przedmiotem ostrych polemik i kontrowersji.

Podobne kontrowersje pojawiały się także na gruncie literatury polskiej. Kiedy w 1811 roku Franciszek Wężyk przygotował rozprawę O poezji dramatycznej, w której postulował zmodernizowanie formy dramatu, komisja Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (w jej składzie obradowali m.in. Kajetan Koźmian i Julian Ursyn Niemcewicz) nie dopuściła do jej publicznego wygłoszenia. Fragmenty tej pracy zostały opublikowane dopiero 10 lat później.

Dramat niesceniczny

Dramat romantyczny jako wymagająca, skomplikowana forma często jest uznawany za niescenicznydramat niescenicznyniesceniczny. Tak odbierano początkowo dramaty Victora Hugo Hernani i Maria Tudor. Taka też była ocena cyklu Dziady Adama Mickiewicz, dramatów Kordian i Balladyna Juliusza Słowackiego oraz Nie‑Boskiej komedii Zygmunta Krasickiego. Wierna realizacja teatralna wiąże się z wieloma trudnościami. Jednak nowe zadania, które stanęły przed inscenizatorami XIX wiecznych dramatów, skutkowały odnową teatru europejskiego. Modernizowano gmachy teatralne, projektowano maszynerię umożliwiającą tworzenie ciekawych efektów inscenizacyjnych, rozszerzano możliwości gry aktorów na scenie. Romantyzm postulował syntezę sztuk, dzięki czemu dramaturdzy sięgali chętnie po efekty muzyczne i plastyczne.
Inscenizacji utworu Mickiewicza podjął się Stanisław Wyspiański. Prapremiera zatytułowana Adama Mickiewicza „Dziady”. Sceny dramatyczne odbyła się w Teatrze Miejskim w Krakowie 31 października 1901. Wyspiański dokonał adaptacji tekstu – zastosował skróty i skoncentrował się na wybranych wątkach dramatu.
W XX wieku słynne inscenizacje dramatu stworzyli Leon Schiller, Jerzy Grotowski, Kazimierz Dejmek, Konrad Swinarski.
Należy podkreślić, że termin „niesceniczny” ma dzisiaj znaczenie jedynie historyczne i nie jest używany w teatrze współczesnym. Otwarta forma dramatów romantycznych stanowi wciąż żywe źródło inspiracji dla reżyserów.

Dramat romantyczny w Polsce

Nowy rodzaj sztuki łączył się z nową wizją świata. Dramat romantyczny doskonale wpisał się w założenia światopoglądowe epoki. W Polsce gatunek ten rozwijał się od 1823 roku, kiedy ukazał się II tom Poezji Adama Mickiewicza. W zbiorze znalazły się II i IV część Dziadów. Utwory te można uznać za kolejne po Balladach i romansach (1822) zamanifestowanie postawy ideowej charakterystycznej dla nowej epoki. Poeta poprzedził część II Dziadów mottem z Szekspira: Są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom. Słowa zaczerpnięte z Hamleta zapowiadają problematykę utworu i sposób ukazania świata przedstawionego, w którym rządzą irracjonalizmirracjonalizmirracjonalizm i niesamowitość. Autor wprowadził specyficzny nastrój utworu, zwrócił się ku sferze uczuciowej bohatera i zerwał z zasadami dramatu klasycznego. Mickiewicz chciał stworzyć dramat narodowy, dlatego odwołał się również do rodzimej kultury ludowej, czerpiąc inspirację ze słowiańskiego obrzędu dziadów. Jednocześnie chciał poruszać zagadnienia istotne dla narodu polskiego.

Większość polskich dramatów doby romantyzmu powstała po upadku powstania listopadowego, skupiając się wokół problematyki patriotycznej i narodowowyzwoleńczej. Dramat stał się jedną z ulubionych form tego okresu.

Cechy dramatu romantycznego

Słownik