Tadeusz Gajcy

RC5lCtaIv1ojh

Fotografia przedstawia portret młodego mężczyzny z ciemnymi włosami zaczesanymi do tyłu, jest ubrany w garnitur, koszulę i krawat. Patrzy przed siebie.

Tadeusz Gajcy (1922–1944) – polski poeta zaliczany do tzw. pokolenia KolumbówPokolenie Kolumbówpokolenia Kolumbów.

Dojrzewanie poety

Tadeusz Gajcy nakazów rodzicielskich – na szczęście dla literatury polskiej – nie posłuchał. Obawy co do jego przyszłości spełniły się częściowo, choć znacznie szybciej i w sposób nieporównanie bardziej tragiczny, niż to notował żartobliwie poeta w pisanym prawdopodobnie na początku wojny życiorysie.

Literacka droga Tadeusza Gajcego była krótka, jeśli mierzyć ją liczbą lat: tworzył od 1938 roku do nagłej śmierci w roku 1944. Była jednak zarazem długa, jeśli zważymy fakt, że literaturze oddał Gajcy ponad ćwierć swego życia i w ciągu tych sześciu lat przeszedł ewolucję artystyczną, która innym poetom zajmowała nieraz dziesięciolecia. Zaczynał jako poeta głęboko religijny, opisujący w skomplikowanych metaforach tragedię wybuchu wojny jako apokalipsę i poszukujący w niej mistycznego sensu.

Podjęcie studiów polonistycznych na tajnym Uniwersytecie Warszawskim stało się dla niego wydarzeniem przełomowym – wszedł do grona młodych poetów „szkoły warszawskiej”, nazwanego później pokoleniem Kolumbów i zaczął brać intensywny udział w życiu literackim Polski Podziemnej. Nowe lektury, dyskusje, redagowanie czasopisma „Sztuka i Naród”„Sztuka i Naród”„Sztuka i Naród”, a przede wszystkim pisanie poezji i artykułów krytycznych – wszystkie te zajęcia podejmowane w cieniu wojny szybko doprowadziły Gajcego do artystycznej dojrzałości. Poeta odszedł od tematyki religijnej. Głównym problemem jego wierszy stał się człowiek – jednostka w obliczu sił historii, szukająca w niej swojego miejsca i próbująca ocalić wartości humanistyczne przed zagładą; świadoma, że musi za nie zapłacić własnym życiem.

Tadeusz Gajcy i inni poeci z kręgu „Sztuki i Narodu” – Wacław Bojarski, Zdzisław Stroiński i Andrzej Trzebiński – zarówno w twórczości literackiej, jak i w wypowiedziach krytycznych (recenzjach i referatach) intensywnie poszukiwali odpowiedzi na pytanie o to, jaka powinna być sztuka czasów wojny.

Poglądy artystyczne całej grupy (której członkowie różnili się w kwestiach szczegółowych) jasno formułował w swoich szkicach Tadeusz Gajcy – w roli krytyka dosadny, nieskory do szacunku dla autorytetów, a trzeba dodać, że często również niesprawiedliwy. Sztukę czasu wojny i, co ważniejsze, sztukę, która nastanie po jej zakończeniu, Gajcy obwarował szeregiem warunków. Nie może ona być prosta i miła w odbiorze – tu autor Do potomnego jako negatywny przykład wskazywał skamandrytów i ich poezję codzienności, pozbawioną według niego „systemu wartości” i „podbudowy metafizycznej”. Z drugiej strony – poezja nie może być sztuką dla wtajemniczonych, niepotrzebnie skomplikowaną, odcinającą się od czytelnika – a taką z kolei postawę zarzucał Gajcy Awangardzie KrakowskiejAwangarda KrakowskaAwangardzie Krakowskiej, nazywając jej twórców snobami i kabotynamikabotynkabotynami, a ich dorobek – „tragicznym nieporozumieniem”. Można uznać, że celem ataków poety było niemal całe dwudziestolecie międzywojenne – okres darowanej na krótko wolności, który jego zdaniem twórcy zmarnowali.

Nie zbyt prosta, nie nadto skomplikowana – zatem jaka? Pozytywne warunki nowej poezji Gajcy formułował, inspirując się tymi, których w literaturze polskiej cenił najbardziej – romantykami (Juliuszem Słowackim, a przede wszystkim Cyprianem Kamilem Norwidem) oraz twórcami Drugiej AwangardyDruga AwangardaDrugiej Awangardy, szczególnie najważniejszym dla siebie poetą, czyli Józefem Czechowiczem (dla którego z kolei najważniejszy był Norwid).

Wojna sprawiła, że sztuka musi zachować ścisły związek z rzeczywistością – nie może być abstrakcyjna. Za Norwidem Gajcy powtarzał, że artysta jest organizatorem wyobraźni narodowej (nota bene to samo hasło znalazło się na okładce pierwszego numeru „Sztuki i Narodu”, jeszcze przed dołączeniem Gajcego do redakcji). Nie oznacza to jednak, że poezja ma popadać w łatwy patriotyzm i wznosić tyrtejskiepoezja tyrtejskatyrtejskie okrzyki. Jej zadaniem jest natomiast śledzenie i wyjaśnianie, w jaki sposób człowiek zmaga się z losem na arenie historii. Sztuka słowa nie może odcinać się od realizmu życia, ale winna poszukiwać jego metafizycznego uzasadnienia. Taka poezja musi być skomplikowana, ale jej trudność nie jest wymierzona przeciwko czytelnikom. Przeciwnie, działa na ich korzyść, dając wyjaśnienie własnej sytuacji i możliwość jej zmiany. Poeta i czytelnik zaczynają zatem od rzeczywistości, zgłębiając jej metafizyczne zagadki po to, by móc do niej wrócić i ją przeobrażać:

PROCES PRZEOBRAŻANIA RZECZYWISTOŚCI POETYCKIEJ

R1Hj0WcaoJu9o

Grafika przedstawia wykres w formie koła. Oznaczone w mniejszych kółkach są pojęcia: czyn, rzeczywistość, prawdy metafizyczne. Pomiędzy nimi strzałki łączące te pojęcia opisane odpowiednio: zmiana, refleksja poetycka, refleksja poetycka.

Jeśli pamięta się słynne utwory metapoetyckie Horacego, Jana Kochanowskiego czy romantyków, można się spodziewać, że Tadeusz Gajcy obszernie wykładał swoje poglądy na sztukę również w wierszach. Ale poeta pozostawił jedynie garść uwag na temat literatury rozproszonych w kilku utworach. Swoich idei w poezji nie analizował, tylko je realizował – jakby w przeczuciu, że ma na wykonanie zadania niewiele czasu, że wojna najpierw odbierze mu dar słowa, a potem życie, o czym przejmująco pisał w poemacie Do potomnego:

Słownik