Fundamentalne zasady demokracji

Suwerenność narodu

Wywodzące się z języka greckiego słowo „demokracja” dosłownie oznacza władzę ludu (demos – lud, kratos – władza). Zasada suwerenności narodu oznacza, że to naród (lud) w państwie demokratycznym powinien być suwerenemsuwerensuwerenem, czyli władcą. Nie musi on oczywiście władzy tej sprawować bezpośrednio we wszystkich kwestiach. O ile w starożytnych Atenach było możliwe zaangażowanie wszystkich obywateli do podejmowania decyzji dotyczących losów polispolispolis, o tyle we współczesnych wielomilionowych państwach byłoby to na pewno bardzo kosztowne i trudne do zorganizowania, jeśli nie niemożliwe. Władza sprawowana jest więc w takich państwach przez wybranych przez lud przedstawicieli. Władza zwierzchnia, dająca możliwość wyznaczania, kontrolowania i rozliczania tych reprezentantów, pozostaje jednak w rękach obywateli.

R1HeAXpHX2rVT

Obraz przedstawia scenę zbiorową. Kobiety i mężczyźni są ubrani w togi. Znajdują się na placu. Postacią wyróżniającą się jest mężczyzna w białej todze i złotym hełmem. Unosi rękę i przemawia. Ludzie go słuchają. Tło obrazu stanowi zabudowane wzniesienie. Są tam budynki składające się z kolumn.

Reprezentacja

Zasada przedstawicielstwa (reprezentacji) jest uzupełnieniem zasady suwerenności narodu, koniecznym ze względu na liczebność współczesnych narodów. Oznacza ona, że władza ludu może być realizowana przez wybranych przezeń przedstawicieli. Co jednak ważniejsze, oznacza to zobowiązanie tych przedstawicieli do działania w interesie ludu, który reprezentują, nie zaś wyłącznie własnym.

Pluralizm polityczny

Aby zasada przedstawicielstwa mogła być właściwie realizowana, konieczne jest zapewnienie, że w przestrzeni publicznej działać mogą partie polityczne reprezentujące zróżnicowane poglądy polityczne – tak aby obywatele mieli rzeczywistą możliwość wyboru swoich reprezentantów. Ważne również, by pluralizm polityczny nie był jedynie pozorny – partie polityczne w państwie demokratycznym powinny oferować obywatelom różne koncepcje rozwiązywania problemów życia społeczno‑politycznego. Wybór dokonywany przez obywatela nie powinien być jedynie wyborem „mniejszego zła”. Jedną z gwarancji pluralizmu politycznego w państwie jest zapewnienie jednakowych zasad funkcjonowania partii politycznych, dotyczących np. warunków uzyskania dofinansowania działalności ze środków budżetu państwa.

Poszanowanie praw mniejszości

R15GgTPfzElyq1

Zdjęcie przedstawia tablicę drogową z dwoma napisami: Leśnica oraz pod spodem Leschnitz.

W demokracji decyzje podejmowane są na zasadzie większości. Nikt nie kwestionuje tego mechanizmu – trudno oczekiwać, by wszyscy byli zgodni w każdej rozważanej kwestii, trzeba więc znaleźć jakieś wyjście z potencjalnego impasu, a zasada, według której decyzje w imieniu ogółu podejmuje większość, jest logiczna i łatwa do zastosowania. Jednak jeśli podczas większościowego podejmowania decyzji zlekceważymy zupełnie poglądy i potrzeby mniejszości, pozbawiamy część demosu – suwerena – możliwości sprawowania władzy, a to z demokracją ma niewiele wspólnego. O sytuacji takiej mówimy, że jest dyktaturą większości, nie demokracją. Poszanowanie praw mniejszości poprzez uwzględnienie, o ile to tylko możliwe, ich żądań i potrzeb w podejmowanych decyzjach jest więc tym, co demokrację odróżnia od dyktatury. Dbałość o prawa mniejszości jest w demokracji obowiązkiem większości.

Trójpodział władzy

Trójpodział władzy to zasada, według której legislatywalegislatywalegislatywa, egzekutywaegzekutywaegzekutywa i judykatywajudykatywajudykatywa sprawowane są przez niezależne i mogące wzajemnie się równoważyć organy. To mechanizm ograniczenia władzy powierzonej naszym przedstawicielom, konieczny w demokracji pośredniejdemokracja pośredniademokracji pośredniej. Naród nadaje osobom wyznaczonym do poszczególnych organów władzy znaczny zakres uprawnień, a jednocześnie każdemu z tych organów daje kompetencje do kontrolowania i hamowania poczynań pozostałych organów, aby zredukować możliwość naruszania praw jednostki, bo to z tych jednostek właśnie składa się lud, czyli właściwy suweren. Skupienie zbyt wielu lub wszystkich uprawnień w rękach jednego organu skutkuje zbyt dużą jego władzą, co mogłoby prowadzić do jej nadużycia względem obywateli.

Konstytucjonalizm

Zasada konstytucjonalizmu głosi, że konstytucja jest nadrzędnym względem pozostałych aktem prawnym w państwie, a wszystkie akty niższego rzędu muszą być z nią zgodne. W ten właśnie sposób ustalona została jej szczególna moc. Jednak w zasadzie konstytucjonalizmu nie chodzi jedynie o wprowadzenie hierarchii aktów prawa, pozwalającej na rozstrzyganie sprzeczności norm prawnych w przypadku wystąpienia kolizji. Ustawa zasadnicza oprócz szczególnej mocy charakteryzuje się również szczególną treścią i formą – reguluje ona najważniejsze z punktu widzenia funkcjonowania państwa i obywateli zasady, a jej uchwalenie lub zmiana jest trudniejsza niż w przypadku zwykłych ustaw. Dzięki temu konstytucja stanowi pewne ramy prawne, w granicach których mogą poruszać się rządzący, stanowiąc, wykonując lub stosując prawo. Jest dla obywateli zabezpieczeniem przed ewentualnym pragnieniem rządzących, by wykorzystywać władzę instrumentalnie do realizacji interesów własnych zamiast tych, które wyznaczone są dobrem narodu i państwa. Ważne jest również istnienie instytucji, które pozwalają obywatelowi egzekwować swoje prawa, np. instancyjność sądownictwa, możliwość wniesienia skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego lub zwrócenia się do Rzecznika Praw Obywatelskich.

Państwo prawa

Państwo prawa to przede wszystkim państwo praworządne, a więc takie, w którym rządzi prawo. Stwierdzenie takie nie jest jedynie pustosłowiem czy tautologią, oznacza bowiem, że prawo stoi ponad władzą (rządzącymi), a nie władza (rządzący) ponad prawem. Organy władzy publicznej muszą więc w swoich działaniach poruszać się wyłącznie w granicach i na podstawie prawa. Nie wolno im go łamać, ale nie wolno im również podejmować żadnych działań, do których nie zostały – bezpośrednio lub pośrednio – upoważnione przez suwerena.

Słownik