Fundamentalne zasady demokracji

Suwerenność narodu

Wywodzące się z języka greckiego słowo „demokracja” dosłownie oznacza władzę ludu (demos – lud, kratos – władza). Zasada suwerenności narodu oznacza, że to naród (lud) w państwie demokratycznym powinien być suwerenemsuwerensuwerenem, czyli władcą. Nie musi on oczywiście władzy tej sprawować bezpośrednio we wszystkich kwestiach. O ile w starożytnych Atenach było możliwe zaangażowanie wszystkich obywateli do podejmowania decyzji dotyczących losów polispolispolis, o tyle we współczesnych wielomilionowych państwach byłoby to na pewno bardzo kosztowne i trudne do zorganizowania, jeśli nie niemożliwe. Władza sprawowana jest więc w takich państwach przez wybranych przez lud przedstawicieli. Władza zwierzchnia, dająca możliwość wyznaczania, kontrolowania i rozliczania tych reprezentantów, pozostaje jednak w rękach obywateli.

R1HeAXpHX2rVT
Dziewiętnastowieczny obraz Philippa Foltza przedstawia ateńskiego polityka Peryklesa wygłaszającego mowę pogrzebową przed Zgromadzeniem.
Źródło: domena publiczna.

Reprezentacja

Zasada przedstawicielstwa (reprezentacji) jest uzupełnieniem zasady suwerenności narodu, koniecznym ze względu na liczebność współczesnych narodów. Oznacza ona, że władza ludu może być realizowana przez wybranych przezeń przedstawicieli. Co jednak ważniejsze, oznacza to zobowiązanie tych przedstawicieli do działania w interesie ludu, który reprezentują, nie zaś wyłącznie własnym.

Pluralizm polityczny

Aby zasada przedstawicielstwa mogła być właściwie realizowana, konieczne jest zapewnienie, że w przestrzeni publicznej działać mogą partie polityczne reprezentujące zróżnicowane poglądy polityczne – tak aby obywatele mieli rzeczywistą możliwość wyboru swoich reprezentantów. Ważne również, by pluralizm polityczny nie był jedynie pozorny – partie polityczne w państwie demokratycznym powinny oferować obywatelom różne koncepcje rozwiązywania problemów życia społeczno‑politycznego. Wybór dokonywany przez obywatela nie powinien być jedynie wyborem „mniejszego zła”. Jedną z gwarancji pluralizmu politycznego w państwie jest zapewnienie jednakowych zasad funkcjonowania partii politycznych, dotyczących np. warunków uzyskania dofinansowania działalności ze środków budżetu państwa.

Poszanowanie praw mniejszości

R15GgTPfzElyq1
Dwujęzyczna tablica z nazwą przed wjazdem do Leśnicy.
Źródło: Aotearoa, licencja: CC BY 3.0.

W demokracji decyzje podejmowane są na zasadzie większości. Nikt nie kwestionuje tego mechanizmu – trudno oczekiwać, by wszyscy byli zgodni w każdej rozważanej kwestii, trzeba więc znaleźć jakieś wyjście z potencjalnego impasu, a zasada, według której decyzje w imieniu ogółu podejmuje większość, jest logiczna i łatwa do zastosowania. Jednak jeśli podczas większościowego podejmowania decyzji zlekceważymy zupełnie poglądy i potrzeby mniejszości, pozbawiamy część demosu – suwerena – możliwości sprawowania władzy, a to z demokracją ma niewiele wspólnego. O sytuacji takiej mówimy, że jest dyktaturą większości, nie demokracją. Poszanowanie praw mniejszości poprzez uwzględnienie, o ile to tylko możliwe, ich żądań i potrzeb w podejmowanych decyzjach jest więc tym, co demokrację odróżnia od dyktatury. Dbałość o prawa mniejszości jest w demokracji obowiązkiem większości.

Trójpodział władzy

Trójpodział władzy to zasada, według której legislatywalegislatywalegislatywa, egzekutywaegzekutywaegzekutywajudykatywajudykatywajudykatywa sprawowane są przez niezależne i mogące wzajemnie się równoważyć organy. To mechanizm ograniczenia władzy powierzonej naszym przedstawicielom, konieczny w demokracji pośredniejdemokracja pośredniademokracji pośredniej. Naród nadaje osobom wyznaczonym do poszczególnych organów władzy znaczny zakres uprawnień, a jednocześnie każdemu z tych organów daje kompetencje do kontrolowania i hamowania poczynań pozostałych organów, aby zredukować możliwość naruszania praw jednostki, bo to z tych jednostek właśnie składa się lud, czyli właściwy suweren. Skupienie zbyt wielu lub wszystkich uprawnień w rękach jednego organu skutkuje zbyt dużą jego władzą, co mogłoby prowadzić do jej nadużycia względem obywateli.

Konstytucjonalizm

Zasada konstytucjonalizmu głosi, że konstytucja jest nadrzędnym względem pozostałych aktem prawnym w państwie, a wszystkie akty niższego rzędu muszą być z nią zgodne. W ten właśnie sposób ustalona została jej szczególna moc. Jednak w zasadzie konstytucjonalizmu nie chodzi jedynie o wprowadzenie hierarchii aktów prawa, pozwalającej na rozstrzyganie sprzeczności norm prawnych w przypadku wystąpienia kolizji. Ustawa zasadnicza oprócz szczególnej mocy charakteryzuje się również szczególną treścią i formą – reguluje ona najważniejsze z punktu widzenia funkcjonowania państwa i obywateli zasady, a jej uchwalenie lub zmiana jest trudniejsza niż w przypadku zwykłych ustaw. Dzięki temu konstytucja stanowi pewne ramy prawne, w granicach których mogą poruszać się rządzący, stanowiąc, wykonując lub stosując prawo. Jest dla obywateli zabezpieczeniem przed ewentualnym pragnieniem rządzących, by wykorzystywać władzę instrumentalnie do realizacji interesów własnych zamiast tych, które wyznaczone są dobrem narodu i państwa. Ważne jest również istnienie instytucji, które pozwalają obywatelowi egzekwować swoje prawa, np. instancyjność sądownictwa, możliwość wniesienia skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego lub zwrócenia się do Rzecznika Praw Obywatelskich.

Państwo prawa

Państwo prawa to przede wszystkim państwo praworządne, a więc takie, w którym rządzi prawo. Stwierdzenie takie nie jest jedynie pustosłowiem czy tautologią, oznacza bowiem, że prawo stoi ponad władzą (rządzącymi), a nie władza (rządzący) ponad prawem. Organy władzy publicznej muszą więc w swoich działaniach poruszać się wyłącznie w granicach i na podstawie prawa. Nie wolno im go łamać, ale nie wolno im również podejmować żadnych działań, do których nie zostały – bezpośrednio lub pośrednio – upoważnione przez suwerena.

Słownik

demokracja bezpośrednia
demokracja bezpośrednia

system polityczny, w którym decyzje podejmuje się przez głosowanie ludowe (plebiscyt, referendum), w którym mogą wziąć udział wszyscy obywatele uprawnieni do głosowania

demokracja liberalna
demokracja liberalna

rodzaj demokracji przedstawicielskiej charakteryzujący się wolnymi i uczciwymi wyborami oraz pluralizmem politycznym, utożsamiany z demokracją parlamentarną

demokracja pośrednia
demokracja pośrednia

rodzaj demokracji, gdzie decyzje podejmują przedstawiciele społeczeństwa wybrani w wyborach

egzekutywa
egzekutywa

władza wykonawcza; w Polsce sprawowana przez Radę Ministrów i Prezydenta RP

judykatywa
judykatywa

władza sądownicza; w Polsce sprawowana przez sądy i trybunały

legislatywa
legislatywa

władza ustawodawcza; w Polsce sprawowana przez Sejm RP i Senat RP

polis
polis

miasto‑państwo w starożytnej Grecji

suweren
suweren

władca; ten, który sprawuje władzę

wybory 4 czerwca 1989
wybory 4 czerwca 1989

(tzw. wybory kontraktowe) wybory parlamentarne w Polsce w 1989 r., przeprowadzone, zgodnie z ustaleniami Okrągłego Stołu, z założeniem, że 65% miejsc w sejmie zagwarantowanych jest dla dotychczasowej ekipy rządzącej, 35% zaś do wolnych wyborów; wybory do senatu były całkowicie wolne; uznawane za pierwsze (częściowo) demokratyczne wybory w Polsce, kończące epokę PRL