Agnieszka CzyżakPrzestrzenie starości w literaturze najnowszej – przekraczanie progu
R1GlgXRyFwyou1
Obraz przedstawia siedzącego pod drzewem, siwowłosego starca. Mężczyzna wspiera się obiema dłońmi na lasce. Obok niego stoi młoda kobieta w płaszczu i chustce na głowie. Ma zasmuconą twarz.
Teodor Axentowicz, Starzec i dziewczyna, 1895
Źródło: domena publiczna.
Starość jest etapem, w którym ludzka egzystencjaegzystencjaegzystencja odsłania swą podatność na zniszczenie, łączy się najczęściej ze słabością, bezradnością, cierpieniem, zamieraniem sił witalnychwitalnywitalnych – jednak obok wymiaru egzystencjalnego jej kulturowe obrazy mają także wymiar symboliczny i metaforyczny, poddają się też z reguły uniwersalizującymuniwersalnyuniwersalizującym odczytaniom. Przestrzeń i starość łączą się w najrozmaitszych konfiguracjach uruchamiających różne znaczenia przypisywane obu tym kategoriom. Starość jest faktem z zakresu życia społecznego, przedmiotem badań demograficznychdemografiademograficznych i medycznych, zaświadczającym o przemianach życia zbiorowego oraz ewolucji obyczajów i form funkcjonowania więzi międzyludzkich.
czyzak Źródło: Agnieszka Czyżak, Przestrzenie starości w literaturze najnowszej – przekraczanie progu, [w:] Przestrzenie geo(bio)graficzne w literaturze, red. E. Konończuk, E. Sidoruk, Białystok 2015, s. 223.
Rda8Bo7HnJmTG
Obraz przedstawia leżącą, starą kobietę. Jest wychudzona, ma kościste dłonie, które ma uniesione ku górze. Jej szyja i ciało są pomarszczone.
Konrad Krzyżanowski, Studium starości kobiety, ok. 1912
Źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.
Agnieszka CzyżakPrzestrzenie starości w literaturze najnowszej – przekraczanie progu
Starzy ludzie są uwięzieni w ciałach, budzących w reszcie świata najczęściej słabo skrywaną odrazę – a w najlepszym przypadku, zaledwie współczucie. Kontakt z innymi, dotyk, przestaje być aktem czułości, stając się jałmużną oferowaną z litości, poczucia obowiązku, z racji wykonywanego zawodu. Starość, a zatem i jej literackie wizje, wiążą się z problemem wykluczenia, naruszania intymności, odbierania prywatności. Z kolei wszelkie próby zmiany stereotypowego oglądu starości – tak w ramach egzystencji jednostek, jak i świecie przedstawionym utworów – łączyć się muszą z kategorią przekroczenia: granic społecznego tabu, kulturowych schematów, potocznych oczekiwań, a wreszcie także i literackich konwencji”.
cyzak2 Źródło: Agnieszka Czyżak, Przestrzenie starości w literaturze najnowszej – przekraczanie progu, [w:] Przestrzenie geo(bio)graficzne w literaturze, red. E. Konończuk, E. Sidoruk, Białystok 2015, s. 226.
Starość w twórczości Tadeusza Różewicza
Tadeusz RóżewiczZwierciadło
Rembrandt w powijakach starości bezzębny przeżuwa mnie śmieje się odsłonięty w Wallraf MuseumWallraf MuseumWallraf Museum
czemu nie zostałeś niemową malarzem Nikiforem KrynickimNikifor KrynickiNikiforem Krynickim
wyniszczone przez czas rysy
rysują naszą wspólną twarz
1 Źródło: Tadeusz Różewicz, Zwierciadło, [w:] Poezje, t. 4, Wrocław 2006, s. 36.
Wallraf Museum
Wallraf‑Richartz‑Museum & Fondation Corboud – jedno z największych muzeów w Niemczech, w którym znajdują się zbiory malarstwa i grafiki od średniowiecza do okresu międzywojennego; to tam Tadeusz Różewicz oglądał autoportret holenderskiego malarza Rembrandta Harmenszoona van Rijn (1606–1669).
Nikifor Krynicki
Nikifor Krynicki (1895–1968) – polski malarz łemkowskiego pochodzenia, przedstawiciel prymitywizmu
RWBpownxiHhmS1
Obraz przedstawia starego mężczyznę. Stoi lekko zgarbiony. Na jego twarzy są zmarszczki. Mężczyzna ma na sobie obszerną szatę i niewielką czapkę.
Rembrandt, Autoportret, ok. 1669
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
– pisał Tadeusz Różewicz (1921‒2014) w wierszu Zwierciadło (tom Zawsze fragment. recycling, 1989). Ostatni stworzony przed śmiercią autoportret starego mistrza Rembrandta, który opisuje poeta, łączy nierozerwalny splot starości i umierania. Starość jako motyw literacki często pojawiała się w jego twórczości, między innymi w dramatach Śmieszny staruszek (1965) i Stara kobieta wysiaduje (1969). Starzenie się i umieranie matki, Stefanii Różewicz, poeta upamiętnił w przepełnionym osobistymi zapiskami, przemyśleniami i wierszami tomie Matka odchodzi (1999). Boskość starych kobiet, które są matkami, jest natomiast tematem wiersza Opowiadanie o starych kobietach.
Agnieszka Rosales RodriguesWspólna twarz – Różewicz, Rembrandt i starość
Różewicz [...] obnażył starczą cielesność w jej biologicznym aspekcie, fizjologicznych odruchach i trywialnych gestach, nie gardzi jednak ludzkim ciałem, nawet odrażającym i gnijącym, przeciwstawiając się bezkarnemu dyskryminowaniu go. Zwykle te groteskowe postacigroteksowegroteskowe postaci naznaczone są bowiem dramatem niemożności, inności, pieczęcią wyobcowania i wykluczenia. Różewicz, oddając głos prowokacyjnie śmiesznym, zdegradowanym i odhumanizowanym bohaterom, przywraca starości jej wypierany przez kulturę somatycznysomatycznysomatyczny wymiar, prawo do manifestowania naiwności i natręctw, słabości i grzechu.
twarz Źródło: Agnieszka Rosales Rodrigues, Wspólna twarz – Różewicz, Rembrandt i starość, „Przestrzenie Teorii” 2014, nr 1, s. 173.
R5jjpfQs3bZAT
Obraz przedstawia popiersie starszej kobiety. Ukazany jest jej lewy profil. Kobieta ma pomarszczoną i zapadniętą twarz. Na głowie ma założoną chustę.
Jan Lievens, Matka Rembrandta, 1630
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1Km8U8SLKHYc
Obraz przedstawia popiersie starszej kobiety. Ukazany jest jej lewy profil. Na twarzy kobiety są zmarszczki. Kobieta ma na głowie futrzaną czapkę i płaszcz z futrzanym kołnierzem. Kobieta trzyma blisko twarzy otwartą książkę, czyta.
Gerard Dou, Stara kobieta czytająca książkę, ok. 1630-1635
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
groteksowe
Mowa o utworach dramatycznych: Śmieszny staruszek oraz Stara kobieta wysiaduje.
somatyczny
somatyczny – odnoszący się do ciała człowieka
Słownik
demografia
demografia
(gr. dḗmos - lud, gráphō - piszę) nauka zajmująca się badaniem rozwoju ludności zamieszkującej określony teren, jej struktury rozwoju w określonych warunkach historycznych, bada między innymi stan i zmiany w liczbie ludności na danym terenie, strukturę ludnościową według płci, wieku i niektórych cech społecznych
egzystencja
egzystencja
(łac. existentia) istnienie, byt; bytowanie
uniwersalny
uniwersalny
(łac. universalis - powszechny, ogólny) dający się dostosować do różnych celów, ogólny, powszechny, wielostronny
witalny
witalny
(łac. vitalis - żywotny) dotyczący życia, obdarzony siłą żywotną; żywotny