Istnieje wiele różnych pojęć przyczynowości – Wywiad z prof. Christopherem Hitchcockiem

Jakie obiekty mogą wchodzić w związki przyczynowe?

W związki przyczynowe uwikłane są zdarzenia. Zdarzenia są czymś, co dzieje się w określonym miejscu i w określonym czasie. Wśród przykładów możemy wymienić huragan Katrinę, który uderzył w Nowym Orleanie w 2005 r., [czy] wybór Donalda Trumpa na prezydenta USA w listopadzie 2016 r. […] Prawie wszystkie zdarzenia mają swoje szczególne przyczyny i same są przyczynami innych zdarzeń. Możemy też generalizować i mówić o ogólnych przyczynach huraganów, zmian koloru liści i tak dalej.

RkrHYuxhVQRDF1

Zdjęcie przedstawia sześć prostopadłościanów przypominających klocki domina. Pierwszy klocek z lewej strony opiera się o kolejne klocki i przewraca je.

Ludzie i przedmioty samoistnie nie są ani przyczynami, ani skutkami. Mogę powiedzieć, że Donald Trump sprawił, że jestem zdenerwowany, ale to tylko skrót odnoszący się do czegoś bardziej konkretnego, jak np. nacisk Donalda Trumpa, żeby wydać 5 miliardów dolarów na mur graniczny, jest przyczyną mojego zdenerwowania.

R1Rsv6X5n66HZ

Arystoteles (385–323 r. p.n.e.) Bytem, który sprawia, że istnieje inny byt (np. murarz wobec domu)., Galileusz (1564–1642) Zjawiskiem, np. uderzenie kuli w inną kulę wprawia ją w ruch., David Hume (1711–1776) Fikcją wytwarzaną przez umysł, który ulega złudzeniu, że dwa następujące po sobie zdarzenia są powiązane., Immanuel Kant (1724–1804) Niezależną od doświadczenia kategorią, za pomocą której podmiot poznania ujmuje dane w doświadczeniu zjawisko.

Arystoteles (385–323 r. p.n.e.) Bytem, który sprawia, że istnieje inny byt (np. murarz wobec domu)., Galileusz (1564–1642) Zjawiskiem, np. uderzenie kuli w inną kulę wprawia ją w ruch., David Hume (1711–1776) Fikcją wytwarzaną przez umysł, który ulega złudzeniu, że dwa następujące po sobie zdarzenia są powiązane., Immanuel Kant (1724–1804) Niezależną od doświadczenia kategorią, za pomocą której podmiot poznania ujmuje dane w doświadczeniu zjawisko.

Czy możemy powiedzieć, że nieistnienie albo brak czegoś jest przyczyną czegoś innego? Przykładowo, czy brak benzyny może być przyczyną zatrzymania się samochodu?

Myślę, że odpowiedź brzmi tak, ale wśród filozofów nie ma zgody. Ludzie mają skłonność do myślenia o przyczynowości na jeden z dwóch sposobów. Według jednego poglądu przyczyna jest czymś, co ma wpływ na to, czy skutek się pojawi. W powyższym przykładzie brak benzyny miał wpływ na to, że samochód się zatrzymał. Gdyby samochód miał dostateczną ilość benzyny, nie zatrzymałby się. Drugi pogląd mówi, że przyczyna jest rodzajem fizycznej siły. W tym przypadku nieobecność benzyny nie może pchnąć albo pociągnąć samochodu, żeby go zatrzymać. Widzimy zatem, że te dwa sposoby myślenia o przyczynowości prowadzą do dwóch różnych odpowiedzi. […] 

Czy możemy mówić o innych niż przyczynowość sposobach wpływania jednych rzeczy na drugie?

Tak. Przykładem może być skład. Woda składa się z molekuł HIndeks dolny 2₂O i każda molekuła HIndeks dolny 2₂O składa się z dwóch atomów wodoru i jednego atomu tlenu. Właściwości wody są zatem zdeterminowane przez jej skład. Na przykład jeżeli atomy wodoru w molekułach wody mają neutrony, to są atomami deuteru, a nie powszechniej występującego protu, który nie zawiera neutronu w jądrze. […]

RSH0WNHTfD5yd

Grafika przedstawia trzy rysunki atomu wodoru. Pierwszy rysunek ukazuje atom wodoru, w centrum którego znajduje się jeden proton, a krąży wokół niego jeden elektron. Podpis pod tym rysunkiem to: ${}_1^1\mathrm{H}$ Drugi rysunek ukazuje atom wodoru, w centrum którego znajduje się jeden proton i jeden neutron, a krąży wokół niego jeden elektron. Podpis pod tym rysunkiem to: ${}_1^2\mathrm{H}$ Trzeci rysunek ukazuje atom wodoru, w centrum którego znajduje się jeden proton i dwa neutrony, a krąży wokół niego jeden elektron. Podpis pod tym rysunkiem to: ${}_1^3\mathrm{H}$.

Skład nie jest tym samym co przyczynowość. Woda nie jest zdarzeniem, nie jest czymś, co jest spowodowane. Woda po prostu ma skład. [...]

Czy istnieją zjawiska, które nie mają przyczyny?

Wielki Wybuch. Spowodował wszystko, co stało się potem, ale nie było niczego wcześniejszego, co by go spowodowało. Wszystkie inne zdarzenia mają swoje przyczyny.

RxXeQtcchKPEv1

Zdjęcie przedstawia długą, zawiniętą linię ustawioną z prostopadłościanów przypominających klocki domina. Przy pierwszym klocku widać dłoń dziecka.

Czy pojęcie przyczynowości używane w nauce bardzo różni się od tego, którym posługujemy się w codziennym języku?

Sądzę, że istnieje wiele różnych pojęć przyczynowości. Możemy o nich myśleć jak o jej podgatunkach. Weźmy taki przykład: niektóre leki antydepresyjne mają ostrzeżenie, że mogą powodować myśli samobójcze. Wiemy jednak, że ludzie z depresją mają większą skłonność do myśli samobójczych. Skoro zatem antydepresanty łagodzą depresję, to zapobiegają również myślom samobójczym. Jak to jednak możliwe, że powodują coś i jednocześnie temu zapobiegają? Jestem przekonany, że dzieje się to na różne sposoby. Typ przyczynowości, z którym mamy do czynienia, gdy mówimy, że antydepresanty powodują myśli samobójcze, jest inny niż typ przyczynowości, z którym mamy do czynienia, kiedy mówimy, że leki zapobiegają myślom samobójczym. Namysł nad tymi różnymi typami jest jednym z zajęć, którym filozofowie poświęcają dużo czasu.

R1YGIDghzYCNR

Obraz przedstawia antyczną scenę rodzajową. W dużej, pałacowej sali, w której znajdują się liczne posągi, znajduje się duża grupa mężczyzn. Na pierwszym planie widać, jak atakowany jest przez innych mężczyzn Juliusz Cezar. Mężczyzna upada. Napastnicy napierają na niego. Mają w rękach sztylety i pałki. Scenie przyglądają się licznie zgromadzeni inni mężczyźni.

Myślę, że wszystkie te różne typy przyczynowości są wykorzystywane zarówno w nauce, jak i życiu codziennym, chociaż kładą nacisk na coś innego. Żeby uchwycić tę różnicę, spójrzmy na pewną analogię. Załóżmy, że postanowiłem pojechać z Caltechu (mojego uniwersytetu) do Rose Bowl (dużego stadionu piłkarskiego) w moim rodzinnym mieście, Pasadenie. Mogę spojrzeć na zwyczajną mapę Pasadeny, pokazującą wszystkie możliwe drogi, ale mogę też poprosić Google Maps o wytyczenie konkretnej trasy. Pierwsze rozwiązanie daje mi o wiele więcej informacji, niż w tym momencie potrzebuję. W przyszłości jednak, jeżeli zechcę pojechać gdzieś indziej albo wybrana przeze mnie droga okaże się zamknięta, normalna mapa przyniesie mi więcej pożytku. W nauce często próbujemy skonstruować takie mapy przyczynowe. Próbujemy odkryć inne przyczyny, które działają w danym systemie. W życiu codziennym oczekujemy konkretnej drogi, czegoś, co pomoże nam rozwiązać określony problem. Zastanówmy się na przykład nad procesem karnym. Chcemy wiedzieć, czy oskarżony spowodował czyjąś śmierć. Nie interesują nas wszystkie możliwe przyczyny zgonu albo wszelkie inne rzeczy, które miały miejsce za życia ofiary. Chcemy po prostu odpowiedzieć na pytanie, czy powinniśmy ukarać oskarżonego.

Czy do stwierdzenia zajścia związku przyczynowego niezbędna jest powtarzalność danego zjawiska?

Nie. Mamy silne dowody, że uderzenie meteorytu 65 milionów lat temu doprowadziło do wyginięcia dinozaurów. Dinozaury wyginęły tylko raz, a zatem nie mamy w tym przypadku –
a nawet nie moglibyśmy mieć – do czynienia z jakimś wzorcem, według którego wydarzenie to się powtarzało.

RDzD7mWb9wn5g1

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Jego twarz jest owalna, ukazany jest wyraźnie zarysowany drugi podbródek. Mężczyzna ma wyraziste brwi i jasne oczy. Na jego policzkach jest rumieniec. Mężczyzna ma na głowie czepek. Ubrany jest w surdut z dużymi guzikami, spod którego wystaje bogato haftowana, wielokolorowa kamizelka.

Czy przyczynowość jest rodzajem związku koniecznego?

Przyczyna, w pewnym ograniczonym sensie, jest zazwyczaj konieczna dla swojego skutku. Załóżmy, że moje chrapanie budzi moją żonę, a zatem moja żona spałaby dalej, gdybym nie chrapał. W tym sensie chrapanie jest konieczne, żeby się obudziła. Nie oznacza to jednak, że moja żona nigdy się nie obudzi, jeśli nie będę chrapał. Gdyby to była prawda, potrzebowałaby bardzo nietypowego budzika!

Przyczyny jednak nie zawsze są konieczne, nawet w ograniczonym sensie. Załóżmy, że w dokładnie tym samym momencie, gdy chrapię, następuje grzmot. Zarówno chrapanie, jak i grzmot, budzą moją żonę. Ale nawet gdybym nie chrapał, grzmot i tak by ją obudził. (I nawet gdyby grzmot nie nastąpił, moje chrapanie by ją obudziło). Tego rodzaju sytuacja sprawia, że naprawdę trudno jednoznacznie stwierdzić, co to znaczy, że jedna rzecz powoduje inną.

Jaka jest relacja między przyczynowością i determinizmem?

RrmTNHeLSK72W

Rysunek przedstawia schemat położenia Słońca w najbardziej charakterystycznych momentach w roku: w najdłuższym dniu (początek lata, podczas przesilenia letniego, Słońce dochodzi do 23,5° nad płaszczyzną tarczy północnej), podczas zrównania nocy z dniem (początek wiosny i jesieni – Słońce znajduje się wówczas dokładnie w płaszczyźnie tarczy zegara) oraz w najkrótszym dniu (początek zimy, przesilenie zimowe, gdy Słońce znajduje się 23,5° poniżej tarczy południowej).

Przyczynowość może zaistnieć nawet wtedy, gdy nie ma determinizmudeterminizmdeterminizmu. Wierzę, że palenie powoduje raka płuc, ale nie wiem, czy procesy, które do niego prowadzą, jak np. mutacja genetyczna, są ostatecznie zdeterminowane. Z całą pewnością nie jest prawdą, że wszyscy palacze dostają raka płuc. Ale palenie zwiększa prawdopodobieństwo raka, a to wystarczy, żeby nazwać je przyczyną.

RlP7P0GiwWflJ

Rysunek przedstawia wykres. Na pionowej osi zaznaczona jest skala stopni Celsjusza odnosząca się do globalnego ocieplenia, na poziomej linii liczbę piratów. Wykres ukazuje, że wraz ze wzrostem temperatury podnosi się systematycznie liczba piratów na świecie.

[…] 

popl Źródło: Istnieje wiele różnych pojęć przyczynowości – Wywiad z prof. Christopherem Hitchcockiem, tłum. P. Popławski, dostępny w internecie: https://filozofuj.eu/istnieje-wiele-roznych-pojec-przyczynowosci-wywiad-z-prof-christopherem-hitchcockiem/ [dostęp 23.09.2019 r.].