Przeczytaj
Proces formowania się Wielkiego Księstwa Moskiewskiego
W 1223 r. potężna armia mongolska pod dowództwem przez Batu‑chanaBatu‑chana pokonała wojska ruskie w bitwie pod Kałką. Wydarzenie to stało się początkiem zależności politycznej księstw ruskich od MongołówMongołów. Podbojowi mongolskiemu sprzyjało rozbicie dzielnicowe RusiRusi i osłabienie władzy centralnej. Przez następne ponad dwa stulecia księstwa ruskie znajdowały się pod panowaniem tatarskim.
Okres słabości Rusi i jej rozpadu wykorzystały mieszkające na zachodzie plemiona litewskie. Pierwszy historyczny władca Mendog dokonał podboju ziem ruskich i zapoczątkował ekspansję polityczną Litwy na tereny dawnej Rusi Kijowskiej. Odtąd państwo litewskie przez następne sto kilkadziesiąt lat poszerzało stan swojego posiadania na wschodzie. Wielkie zasługi na tym polu oddali Giedymin (1315–1341) oraz Olgierd (1345–1377). Największy zasięg terytorialny Wielkie Księstwo Litewskie osiągnęło w 1429 r. – rozciągało się na obszarze liczącym niemal 1 mln kmIndeks górny 22, przy czym ziemie ruskie zajmowały znaczną większość terytorium Litwy.
„Zbieranie ziem ruskich”
W czasie, gdy Litwa opanowywała kolejne ziemie ruskie, na wschodzie zaczęło kształtować się państwo, które już niedługo miało upomnieć się o schedę po swoich przodkach – Wielkie Księstwo MoskiewskieWielkie Księstwo Moskiewskie. Jego rozwojowi sprzyjała korzystna lokalizacja geograficzna i gospodarcza: z dala od terenów przygranicznych narażonych na najazdy, a na przecięciu trzech głównych szlaków handlowych. Początkowo Wielkie Księstwo Moskiewskie pozostawało w zależności od Złotej OrdyZłotej Ordy, lecz to podporządkowanie w XV w. ze względu na słabość i wewnętrzny rozkład państwa mongolskiego było już tylko nominalne. W 1462 r. na tronie księstwa zasiadł Iwan III Srogi (1440–1505), który doprowadził do wyzwolenia swojego państwa spod panowania tatarskiego oraz zapoczątkował proces odzyskiwania utraconych terenów, głosząc hasło „zbierania ziem ruskichzbierania ziem ruskich”. Polityka ta wprowadziła Litwę, a wraz z nią i Polskę na drogę długotrwałych i wyczerpujących wojen z Moskwą.
Konflikt
Początek wojen litewsko‑moskiewskich datuje się na rok 1492, gdy Iwan III podjął działania zaczepne w stosunku do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zamierzał wykorzystać chwilowy zamęt związany ze śmiercią Kazimierza Jagiellończyka i rozluźnieniem związku z Polską (zerwanie unii personalnej). Ogromne straty terytorialne, jakie Litwa poniosła w dwóch pierwszych wojnach z Moskwą (w latach 1492–1494 oraz 1500–1503), zmusiły Polskę do zaangażowania się w konflikt.
W latach 1512‑1522 wojny toczyły się ze zmiennym szczęściem. Żadna ze stron długo nie potrafiła zyskać zdecydowanej przewagi nad przeciwnikiem. Wielkie zwycięstwo strony polsko‑litewskiej pod Orszą w 1514 r. oraz rozerwanie niebezpiecznego sojuszu moskiewsko - habsbursko - duńsko - brandenburskiego zawiązanego podczas zjazdu w Wiedniu w 1515 r. niewiele zmieniło sytuację.
Przyczyn porażki poniesionej w wojnach z państwem carów było wiele. Litwa sama okazała się zbyt słaba, by stawić czoło silnemu przeciwnikowi, który dopiero co wyszedł zwycięsko spod jarzma tatarskiego. Tereny wschodnie w sposób naturalny ciążyły w stronę Moskwy. Łączyły je z nią tradycja, wspólna przeszłość, język i religia. Moskwa wiązała się antypolskimi sojuszami z Mołdawią, ordą krymską, Habsburgami. Sojusznicy polscy okazywali się bardzo chwiejni i albo się wycofywali w chwilach próby, albo zmieniali front (jak Tatarzy czy zakon inflancki). Wojny z Moskwą nie były zresztą jedynymi, które w tym czasie prowadziła Polska. Długotrwałe zaangażowanie na wielu frontach wymagało pieniędzy na powołanie armii, a tych brakowało. Z podobnymi problemami borykało się Księstwo Moskiewskie, co wpłynęło na to, że długo żadna ze stron nie mogła uzyskać zdecydowanej przewagi. Generalnie jednak bilans konfliktu był korzystny dla Moskwy. Udało jej się opanować ogromne obszary na wschodzie: księstwo czernihowskie, Siewierszczyznę, Smoleńszczyznę wraz ze Smoleńskiem.
Iwan IV Groźny, przejmując tron carski, ogłosił zakończenie „zbierania ziem ruskich”. Konflikt między sąsiadami nie dobiegł jednak końca. Kolejne dziesięciolecia przyniosły jego eskalację, choć przyczyny były już inne.
Słownik
(z gr. eikon – obraz) obraz sakralny powstały w kręgu religii prawosławnej, przedstawiający świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne
(łac. Magnus Ducatus Moscuensis, potocznie pol. Moskwa, łac. Moscovia lub Muscovia) państwo istniejące na północno‑wschodnich ziemiach Rusi w latach 1263–1547, powstałe na skutek osłabienia władztwa mongolskiego; koronacja Iwana IV Groźnego w 1547 r. dała początek Rosji
polityka Wielkiego Księstwa Moskiewskiego realizowana na drodze wojen z Litwą i wspierającą ją Polską w celu odzyskania wszystkich ziem wchodzących przed najazdem mongolskim w skład Rusi Kijowskiej, które znalazły się w granicach państwa litewskiego
środkowoazjatycka grupa etniczna zamieszkująca tereny Mongolii, która na przełomie XII i XIII w. podjęła ekspansję w stronę Chin oraz Europy; w 1241 r. dotarła pod Legnicę
(st.rus. Ruskaja ziemlja, gr. Rhossia, łac. Russia, od XII w. także Ruthenia) średniowieczne państwo w Europie Wschodniej istniejące od X do XIII w., kres położył mu najazd mongolski w pierwszej połowie XIII w.
historyczne państwo mongolskie założone w zachodniej części imperium Czyngis‑chana; podporządkowane mu były księstwa ruskie; od XIV w. znalazła się w stanie kryzysu i powolnego rozkładu
Słowa kluczowe
Iwan III Srogi, zbieranie ziem ruskich, wojny litewsko‑moskiewskie, bitwa pod Orszą, ostatni Jagiellonowie, państwo polsko‑litewskie
Bibliografia
M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Wydawnictwo Literackie 2009.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004‑2006.
Wielka historia Polski, t. 1–10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.