Jacek Trznadel Twórczość Leśmiana

Problematyka ludowa [u Leśmiana] jest zjawiskiem paralelnym do [...] mitu pierwotności, mitu natury; stanowi ich uzupełnienie, będąc nieodłącznym składnikiem światopoglądowej całości Leśmiana. Problematyka ta jest bezpośrednim wyrazem zainteresowania poety dla zamierzchłej i bezimniennej, ogólnoludzkiej puścizny kulturowej i wyrażonych przez nią światopoglądów, zainteresowań dla mitu, legendy, baśni. [...]

Dla Leśmiana ludowość jest [...] tą dziedziną wyobraźni, która jest wolna od schematyzmu poglądowego wyobrażeń nowoczesnego społeczeństwa „ludzi szarych”. [...] Stworzy więc Leśmian własną, nową całość artystyczną, w której formy i motywy ludowe są jedynie impulsem tłem, nastrojem, wykorzystanym dla własnych treści i amiatów. Nie jest to więc próba „doskonalenia” artystycznego ludowego prymitywu. Jest to poszukiwanie ogólniejszych założeń estetycznych, tkwiących u podłoża wyobraźni ludowej, ożywienia na nowo zaludniających ją postaci baśniowo‑mitycznych, a jednocześnie połączenie tych doświadczeń z niektórymi dążeniami estetycznymi sztuki nowoczesnej, na przykład z wyraźnym dążeniem poetyki Leśmiana ku grotesce. Z drugiej strony, dodajmy także, nie jest to próba stylizowania na autentyczną formę ludowego myślenia – zapisu współczesnych realiów ludowego życia, a więc próba swoistego folklorystycznego realizmu.

Trznadel Źródło: Jacek Trznadel, Twórczość Leśmiana, Warszawa 1964, s. 127–129.

Lidia Ligęza "Klechdy polskie" Bolesława Leśmiana na tle folklorystycznym

Czerpanie z twórczości ludowej ma u nas odległą tradycję, bo wywodzącą się od Kochanowskiego. Tradycję romantyczną ludowości przejęła Młoda Polska; realizowała ją w podobny sposób, korzystając powszechnie z inspiracji ludowych (m. in. Ostrowska, Wolska, Rydel, Kasprowicz, Tetmajer). Gdybyśmy zestawili sposób przetwarzania folkloru przez przedstawicieli Młodej Polski z Leśmianowskim ujęciem ludowości, ujawniłyby się zaledwie pozorne podobieństwa. [...]

Zainteresowanie Leśmiana ludowością wypływało z głębszych źródeł niż tylko moda literacka. Głównym tego powodem była chęć ucieczki w odmienność baśniowej konwencji od wrogości współczesnego mu świata i dręczącej go zmory „szarego człowieka”. Świeżość i pierwotność wytworów ludu dawała mu odpoczynek po obcowaniu ze schematycznymi poglądami nowoczesnego społeczeństwa. W przeciwieństwie do większości poetów swej epoki nie zajmował się jednym konkretnym folklorem, ani nie zamierzał nigdy być wiernym jakiemuś jednemu jego systemowi. Chodziło mu przede wszystkim o możliwość skorzystania z ogólnoludzkich osiągnięć pierwotnej kultury i z tych jej pierwiastków filozoficznych i estetycznych, które mogły posłużyć do własnych uogólnień. Dlatego w twórczości Leśmiana doszły do głosu różnonarodowe ludowe wątki i motywy, i to na równych prawach. [...]

Już podczas studiów uniwersyteckich w Kijowie poeta zapoznał się w bibliotece Leonarda Jankowskiego z polską ludową pieśnią i poezją, rosyjskimi bylinami, cyklem pieśni serbskich o królewiczu Marku i fińską epopeją Kalewala. Klechdy sezamowe i Przygody Sindbada Żeglarza, a następnie niektóre wiersze późniejszej Łąki wykazują zainteresowanie Leśmiana motywami orientalnymi, zwłaszcza hinduskimi. Publikowane od r. 1901 w „Chimerze” Pieśni ludowe celtyckie, germańskie, romańskie (w formie książkowej wydane w r. 1909) w tłumaczeniu Edwarda Porębowicza także wywarły wpływ na poetę. [...]

Studia nad folklorem pogłębił poeta pracując w Cannes nad Klechdami polskimi. Pisał stamtąd do Przesmyckiego o cudach, które wciąż odkrywa, o zafascynowaniu tworami ludu Litwy i Ukrainy. Wertował tomy Kolberga, roczniki „Wisły” i „Ludu”, czytał wielotomowy zbiór baśni rosyjskich Afanasjewa.

1 Źródło: Lidia Ligęza, "Klechdy polskie" Bolesława Leśmiana na tle folklorystycznym, „Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej” 1968, nr 59/1, s. 112–113.

Janusz Sławiński Ballada

Ballada (...) – gatunek obejmujący pieśni o charakterze epicko‑lirycznym, nasycone elementami dramatycznymi, opowiadające o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych. Fabuła ballad charakteryzuje się szkicowością, zawiera zwykle momenty tajemnicze i zagadkowe, jej dominantę stanowi jakieś jedno wyraziście zarysowane zdarzenie. Przedstawione postaci są silnie stypizowane, a ich charakterystyka zmierza do uwydatnienia jakiejś cechy podstawowej; narracja ballad jest w wysokim stopniu zsubiektywizowana, w jej obrębie pojawiają się często partie dialogowe; dla stylu balladowej opowieści znamienna jest obecność konwencjonalnych w tym gatunku ujęć i środków, takich jak paralelizm składniowyparalelizm składniowyparalelizm składniowy, stałe epitety, porównania, powtórzenia i refreny; budowa utworu najczęściej stroficzna (...).

JS53_54 Źródło: Janusz Sławiński, Ballada, [w:] Teresa Kostkiewiczowa, Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 53–54.

Bolesław Leśmian Ballada dziadowska

Postukiwał dziadygadziaddziadyga o ziem kulą drewnianą,
Miał ci nogę obciętą aż po samo kolano.

Szedł skądkolwiek gdziekolwiek - byle zażyć wywczasu,
Nad brzegami strumienia stanął tyłem do lasu.

Stał i patrzał tym białkiem, co w nim pełno czerwieni,
Oj da‑dana, da‑dana! – jak się strumień strumieni!

Wychynęła z głębiny rusałczana dziewczyca,
Obryzgała mu ślepie, aż przymarszczył pół lica.

Nie wiedziała, jak pieścić – nie wiedziała, jak nęcić?
Jakim śmiechem pośmieszyć, jakim smutkiem posmęcić?

Wytrzeszczyła nań oczy – szmaragdowe płoszydła –
I objęła za nogi – pokuśnica obrzydła.

Całowała uczenie, i łechtliwie i czule,
Oj da‑dana, da‑dana! – tę drewnianą, tę kulę!

Parskał śmiechem dziadyga w kark poklękłej ułudy,
Aż przysiadał na trawie, jakby tańczył przysiudy.

Aż mu trzęsła się broda i dwie wargi u gęby,
Aż się kulą obijał o perłowe jej zęby!

„Czemuż jeno całujesz moją kłodę stroskaną?
Czemuż dziada pomijasz aż po samo kolano?

Za wysokie snadź progi dla czarciego nasienia,
Ty, wymoczku rusalny – ty, chorobo strumienia!

Pieszczotami to drewno chcesz pokusić do grzechu?
Oj da‑dana, da‑dana ! – umrę chyba ze śmiechu!” –

Spowiła go ramieniem, okręciła, jak frygą!
„Pójdźże ze mną, dziadoku – dziaduleńku – dziadygo!

Będę ciebie niańczyła na zapiecku z korali,
Będę ciebie tuczyła kromką żwiru spod fali.

Będziesz w moim pałacu miał wywczasy niedzielne,
Będziesz pijał z mej wargi pocałunki śmiertelne!”

Pociągnęła za brodę i za torbę żebraczą
Do tych nurtów pochłonnych, co się w słońcu inaczą.

Nim się zdążył obejrzeć – już miał falę na grzbiecie –
Nim się zdołał przeżegnać – już nie było go w świecie!

Zakłębiły się nurty – wyrównała się woda,
Znikła torba dziadowska i łysina i broda!

Jeno kloc ten chodziwy – owa kula drewniana
Wypłynęła zwycięsko – oj da‑dana, da‑dana!

Wypłynęła – niczyja, nie należna nikomu,
Wyzwolona z kalectwa, wypłukana ze sromu!

Brnęła tędy – owędy szukająca swej drogi,
Niby szczątek okrętu, co się wyzbył załogi!

Grzała gnaty na słońcu ku swobodzie, ku życiu,
Zapląsała radośnie na swym własnym odbiciu!

I we żwawych poskokach podyrdała przez fale.
Oj da‑dana, da‑dana! – w te zaświaty – oddale!

BL66_68 Źródło: Bolesław Leśmian, Ballada dziadowska, [w:] tegoż, Poezje wybrane, oprac. J. Trznadel, Wrocław 1968, s. 66–68.