Charakteryzując sytuację w obszarze bezpieczeństwa na przełomie XX i XXI w., należy stwierdzić, że tradycyjne konflikty czy agresje o charakterze militarnym zostały prawie całkowicie wyparte przez zagrożenia nowego typu. Są to zagrożenia asymetryczne. Współczesny świat jest w coraz większym stopniu kształtowany przez podmioty, które nie są podporządkowane strukturom państwowym. Do takich właśnie struktur należy terroryzm międzynarodowy. Choć w wielu wymiarach wpływa on silnie na rozwój sytuacji na świecie, to jednak żadne państwo nie może zastosować wobec niego wypracowanych dotychczas pokojowych form nacisku: nie może zawrzeć z powyższymi strukturami umowy czy wymienić misji dyplomatycznych. Nawet użycie sił zbrojnych jako środka antyterrorystycznego wydaje się mało efektywne, nie ma tu bowiem tradycyjnych pozycji obronnych przeciwnika, nie ma jego wojsk, które można by pokonać w otwartej bitwie, nie ma wreszcie obszaru, terytorium, wobec którego można zastosować jakąś formę okupacji. To właśnie charakteryzuje działania asymetrycznedziałanie asymetrycznedziałania asymetryczne.

Czym jest zagrożenie asymetryczne?

Jedną z głównych cech opisujących zagadnienie asymetryczności jest brak (unikanie) jakichkolwiek reguł. Stosuje się więc środki niekonwencjonalne, omija silne strony przeciwnika, atakując te słabe.

Różne definicje problemu

Zagrożenia asymetryczne, będące rezultatem aktywności podmiotów pozapaństwowych, stanowią różnorodny zespół zjawisk. Choć nie przyjmują one formy regularnego ataku sił zbrojnych, to niewątpliwie należy je nazwać quasi‑militarnymi, gdyż stosują w jakimś zakresie siłę. Wymierzone są zaś głównie w cele cywilne uznawane jako łatwiejsze i wywierające większą presję na opinię publiczną. Zagrożenia asymetryczne cechuje duża nieprzewidywalność miejsca, czasu, formy i sposobu realizacji działań oraz znaczny stopień adaptacji podmiotów pozapaństwowych stosujących omawiane formy agresji. Ponadto należy wskazać na niską podatność podmiotów będących źródłem zagrożeń asymetrycznych na element odstraszania, zapobiegania i zwalczania. Jest to przede wszystkim wynik braku podporządkowania terytorialnego i wysokiego rozproszenia struktur niepaństwowych.

Zagrożenia asymetryczne są podejmowane świadomie i celowo, wymierzone bezpośrednio lub pośrednio w bezpieczeństwo danego państwa lub w jego zdolność do utrzymania suwerenności i porządku publicznego. W strategii asymetria określa metodę wypracowania przewagi nad przeciwnikiem poprzez wykorzystanie różnic istniejących między stronami. Nie chodzi tu jednak o typową różnicę w potencjałach militarnych, lecz o wykorzystanie konkretnych elementów typowych dla jednej strony, które nie występują u przeciwnika. Brak możliwości zestawienia i porównania potencjałów dwóch stron konfliktu na wspólnej płaszczyźnie jest jedną z podstawowych cech konfliktu asymetrycznego. Tak więc można z pewnością stwierdzić, że terroryzm jest jedną z wielu istniejących form konfliktów asymetrycznych (jest najbardziej oczywistym przykładem asymetrii), toczonych na płaszczyźnie militarnej, politycznej, ekonomicznej, informacyjnej.

Aspekty zagrożeń asymetrycznych

Wszystkie wskazane powyżej elementy można niewątpliwie odnieść do zjawiska terroryzmu. Ponadto należy zaznaczyć, że terroryzm stał się na przełomie XX i XXI w. metodą walki prowadzącą do uzyskiwania korzyści militarnych i politycznych. W takim ujęciu zwalczanie terroryzmu powinno przyjąć formę podobną do prowadzenia wojny (zarówno w wymiarze militarnym systemu obronnego państwa, jak również przy wykorzystaniu jego pozamilitarnych struktur). Asymetryczność jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech globalnego zagrożenia ze strony terroryzmu.

Istotą asymetryczności w takim kontekście są:

• działania pośrednie;

• unikanie najsilniejszych stron przeciwnika i godzenie w jego najczulsze miejsca;

• stosowanie metod i arsenału niekonwencjonalnego;

• zdobywanie celów o charakterze militarnym za pomocą środków niemilitarnych.

Niewątpliwą domeną ugrupowań terrorystycznych jest ich przewaga nad państwem pod względem czasu i miejsca: to terroryści wybierają te dwa elementy, a struktury państwowe nie są w stanie zapewnić nieustannej ochrony swoim dobrom i obywatelom. Gdyby państwa demokratyczne wypełniły tę lukę, musiałyby stać się systemami totalitarnymi sprawującymi ciągłą kontrolę nad każdym, kto znalazł się na ich terytorium. Ale wówczas już nie można by mówić o demokracji.

Współczesne zagrożenia ze strony terroryzmu międzynarodowego charakteryzują się dążeniem do eskalacji przemocy i maksymalizacją ofiar oraz strat materialnych. W odniesieniu do terroryzmu definiowanego w ujęciu zagrożenia asymetrycznego chodzi więc o motywację sprawców, możliwości techniczno‑operacyjne oraz medialność zamachu terrorystycznego. Współczesny terroryzm rozpatrywany jako zagrożenie asymetryczne wymusił przy opisywaniu stanu bezpieczeństwa wyodrębnienie dodatkowej kategorii: dotychczas posługiwano się kategoriami (stanami) wojny i pokoju, a dziś mamy do czynienia ze stanem, który nie jest ani wojną, ani pokojem, nazwanym w literaturze przedmiotu szarą strefą bezpieczeństwa. Taki jest właśnie współczesny terroryzm; dotychczasowa walka z nim usytuowana była w obrębie bezpieczeństwa wewnętrznego, dziś zaś jest to wyzwanie globalne, które uderza nie w siły przeciwnika, lecz w jego otoczenie.

Jak już wcześniej wspomniano, terroryzm jest zjawiskiem dynamicznym, rozwijającym się, zmieniającym na przestrzeni lat swoje oblicze, filozofię i ideologię. Współczesny terroryzm, określany w literaturze przedmiotu jako nowy terroryzm czy terroryzm ponowoczesny, różni się od swoich poprzednich wcieleń tym, że nastawiony jest głównie na efektywność.

Zdaniem Bartosza Bolechowa wynika to z następujących czynników:

• media pozwalają terrorystom docierać błyskawicznie do szerokiej widowni;

• współczesny terroryzm perfekcyjnie wykorzystuje zdobycze techniki, jest efektywny, skuteczny;

• terroryzm stał się mobilny (mobilne dowództwo, wsparcie, dobra komunikacja).

Z kolei R. Howard wymienia takie cechy charakterystyczne nowego terroryzmu:

Nowa odmiana terroryzmu jest zjawiskiem jakościowo nowym, które rozwinęło się na podstawie dwóch współczesnych zjawisk: globalizacjiglobalizacjaglobalizacji i rewolucji informacyjnejrewolucja informacyjnarewolucji informacyjnej. Powoduje to, że dochodzi do konfrontacji różnych ideowo i kulturowo światów, cywilizacji. Idea nowego terroryzmu wskazuje na pojawienie się nowych, dotychczas występujących sporadycznie cech ugrupowań terrorystycznych, wywołujących zwielokrotnione zagrożenie dla współczesnego świata. W zjawisku tym pierwszoplanową rolę odgrywa tzw. sieciowy charakter organizacji, czyli brak tradycyjnej struktury hierarchicznej i stałej lokalizacji (bezterytorialność). Organizacje sieciowe są dość autonomiczne i niezależne; efektywnie wykorzystują najnowszą technologię, zwłaszcza w obszarze komunikacji i wymiany informacji. Struktury sieciowe posiadają trzy zasadnicze cechy:

RzhOMg66hmOE21

Zdjęcie przedstawia brukowaną ulicę, którą chodzą ludzie. Na jej środku znajdują się wieńce z kwiatami i setki palących się zniczy.

1. Elementy systemu sieciowego nie podlegają relacjom hierarchicznym, lecz zmieniają się i formują w zależności od aktualnych potrzeb, konkretnego zadania.

2. Sieci oparte są na zmiennych i dynamicznie powstających połączeniach wykraczających poza daną organizację.

3. Więzy zewnętrzne i wewnętrzne są efektem wspólnych wartości, ideologii, norm itd.

Funkcjonowanie sieciowych organizacji terrorystycznych wymusza konieczność dokonania zmian w strategii antyterrorystycznej. Tradycyjne struktury hierarchiczne nie są już w stanie skutecznie walczyć z terrorystycznymi ugrupowaniami sieciowymi. Dzieje się tak między innymi dlatego, że układy sieciowe charakteryzują się tzw. redundancją, czyli posiadaniem większych zasobów, niż wymaga tego realizacja danego zadania. W konsekwencji, nawet gdy organizacja terrorystyczna utraci część swoich zasobów (ogniw), to i tak, dzięki sieciowości, jest w stanie szybko się odbudować. Dodatkową trudność sprawia duża autonomiczność poszczególnych komponentów sieci.

Wspomniane odejście od struktur hierarchicznych na rzecz układu sieciowego powoduje, że terrorystyczne grupy nowej generacji (np. Hamas, Al‑Kaida) posiadają płaską, horyzontalną strukturę; operują na poziomie lokalnym, regionalnym i globalnym, a między nimi funkcjonuje silny system powiązań. Reasumując, można zauważyć, że nowy terroryzm modelowany jest przez powiązane ze sobą następujące elementy:

We współczesnym świecie, w którym globalizacja (ograniczenie znaczenia przestrzeni geograficznej, rozwój technologiczny) jest pierwszoplanowym zjawiskiem, zagrożenie terroryzmem jest porównywalne z dotychczasowymi konfliktami pomiędzy państwami. Ma więc rację Walter Laqueur, twierdząc, że współczesność jest okresem terroryzmu ponowoczesnego, w którym ugrupowania niemogące się przeciwstawić potęgom militarnym, uciekają się do niekonwencjonalnych taktyk walki. Są to więc omawiane już zagrożenia asymetryczne, gdzie nie ma bezpośredniego kontaktu z przeciwnikiem, nie można zatem prowadzić z nim pertraktacji, ponadto liderzy ugrupowania pozostają niezidentyfikowani. Cytowany autor wskazuje na cechy charakteryzujące, jego zdaniem, współczesny wymiar terroryzmu:

• ponadnarodowy charakter terroryzmu XXI w.;

• nowe formy walki pociągające za sobą dużą liczbę ofiar;

• brak barier ograniczających w jakikolwiek sposób terrorystów w ich celach;

• maksymalizacja destrukcji jako cel ataków;

• brak poszanowania ludności cywilnej;

• wielość form politycznej przemocy;

• rozprzestrzenianie się formy walki, jaką jest terroryzm samobójczy;

• wzrost liczby zamachów;

• funkcjonowanie terroryzmu sponsorowanego przez państwa wspierające;

• apokaliptyka w filozofii i ideologii terrorystów.

Do podobnych wniosków na temat terroryzmu ponowoczesnego dochodzi także Brunon Hołyst, wskazując, że współczesny terroryzm ma zorganizowane formy pozwalające na prowadzenie ataków praktycznie w każdym miejscu globu.

Wspomniane wyżej inspiracje religijne, choć pojawiały się już w poprzednich dekadach, w ostatnim okresie przybrały na sile, a akty terroryzmu religijnego przeważają w ujęciach statystycznych dotyczących omawianego zagadnienia i przedstawiają najbardziej drastyczne formy. Zważywszy na to, że terroryzm ponowoczesny jest inspirowany religijnie, określa się go czasem mianem terroryzmu religijnego. Zresztą sam motyw religijności, odwołania do Boga sprawia, że zamachowcy są bardziej skłonni do poświęceń. W takim ujęciu następuje także poszerzenie definicji wroga: wrogiem nie są już tylko elity, decydenci, ale całe społeczeństwa, innowiercy z innych kultur. Jest to także wyjaśnienie wymienionej uprzednio cechy współczesnego terroryzmu, jaką jest duża liczba ofiar zamachów terrorystycznych: skoro adresatami agresji są całe zbiorowości ludzkie, to efekt owej agresji jest oczywiście liczbowo przerażający. Dodatkowo należy zaznaczyć, że motywacja religijna nie idzie raczej w parze z pragmatyzmem, dlatego też można stwierdzić, że terroryzm ponowoczesny jest w swej formule nieprzewidywalny.

R102BK4u0e5k81

Zdjęcie przedstawia budynek Pentagonu otoczony ulicami. Nad budynkiem unosi się gęsty dym. W powietrzu leci helikopter.

Robert Borkowski zakłada, że wojny naszego wieku najprawdopodobniej będą dotyczyć ataków terrorystycznych i odpowiedzi ze strony sił interwencyjnych. To będzie odróżniać współczesne konflikty od tych z XIX w. i I wojny światowej, których podłożem były nacjonalizmy, oraz od konfliktów ubiegłego stulecia, wywołanych przez różnice ideologiczne. Obecne konflikty będą więc polegać na tym, że obejmą nie konkretne cele fizyczne, lecz zwrócą się w stronę kształtowania świadomości obywateli (przykładem jest atak na WTC i Pentagon 11 września 2001 r.). Dlatego też funkcjonuje w literaturze przedmiotu pojęcie IV wojny dotyczące globalnej polityki antyterrorystycznej. Wszystko to powoduje, że zanikają granice między bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym, a w konsekwencji także pomiędzy terroryzmem a działaniami wojennymi, czego przykładem jest przyjęta w 2002 r. przez NATO wojskowa koncepcja walki z terroryzmem dotycząca obrony przed terroryzmem, zwalczania terroryzmu oraz likwidacji skutków i stabilizacji sytuacji po zamachach.

Omawiając problematykę współczesnego terroryzmu, należy choć kilka słów poświęcić zagadnieniu źródeł finansowania terroryzmu. Posługując się pewnym skrótem, można wskazać na trzy podstawowe źródła dostarczające środków finansowych na działalność terrorystyczną:

Współczesny terroryzm nosi wszelkie znamiona internacjonalizacjiinternacjonalizacjainternacjonalizacji: o ile w minionych dziesięcioleciach wykazywał tendencje o charakterze wewnątrzpaństwowym, obecnie należy o nim mówić, używając określenia „międzynarodowy”. Trzeba przy tej okazji podkreślić, że takie ujęcie wskazuje na dalece posuniętą współpracę poszczególnych ugrupowań terrorystycznych, czemu sprzyjają zresztą współczesne procesy, choćby globalizacja i rewolucja informacyjna. Wśród mniej lub bardziej znanych i cieszących się złą sławą tego typu ugrupowań występuje oczywiście wiele cech, które są dla znacznej części wspólne, jak również takich, które odróżniają te formacje.

Słownik