Przeczytaj
Geneza legendy średniowiecznej
Znaczna część piśmiennictwa średniowiecznego miała charakter parenetycznyparenetyczny – przestawiała typowe dla tej epoki wzorce osobowe. Dzieła należące do niektórych gatunków pełniły przede wszystkim funkcję dydaktyczną. Dotyczy to np. kazań, moralitetówmoralitetów oraz legendlegend, które służyły propagowaniu idei związanych z religią chrześcijańską. Badacze piśmiennictwa folklorystycznegopiśmiennictwa folklorystycznego – do którego zaliczana jest legenda – przypuszczają, że do przełomu IV i V w. utwory należące do tego gatunku funkcjonowały w obiegu ustnym. Za pierwsze dzieło literackie zawierające legendy uznaje się zbiór hymnów autorstwa PrudencjuszaPrudencjusza. Jednak już wcześniej istniały teksty, które można uznać za poprzedników tej formy piśmiennictwa. Wszystkie one zawierały mniej lub bardziej dokładnie opracowane żywoty świętych. Taki charakter miały m.in. powstające od II w. Akta świadków (acta martyrum).
Legenda. Kanon i transformacje. Św. Jerzy w polskiej kulturze ludowejByły to suche, bezpośrednie protokoły z procesów pierwszych chrześcijan, sporządzone zgodnie z procedurą rzymską i świadczące o odwadze i poświęceniu podsądnych. [...] Na podstawie wspomnianych protokołów i zeznań naocznych świadków (a czasem nawet listów z więzienia) powstała druga grupa tekstów, zwanych PassionesPassiones albo Martyria. Charakteryzują się one w przeciwieństwie do Akt świadków dość wyraźnymi ambicjami literackimi i nierzadko odznaczają się kunsztowną formą artystyczną. [...]
Trzecią grupę tekstów treściowo związanych z opisami męczeńskich śmierci stanowią legendy religijne. Tworzone [...] po opisywanych wydarzeniach, lekceważą zarówno szczegółowość źródeł historycznych, jak i klasyczną dbałość o piękno formy [...]. Na przełomie IV i V wieku temat ten wykorzystał także „chrześcijański HoracyHoracy”, Prudencjusz, tworząc poetycką wersję tego męczeństwa. [...] Prudencjusz nie posługiwał się terminem „legenda” i nie on stworzył kanoniczną postać tego gatunku. Zostawił natomiast 14 fabularyzowanych hymnów na cześć pierwszych męczenników, zwłaszcza hiszpańskich. Zbiór ten, zwany PeristephanonPeristephanon, określany jest powszechnie jako pierwsza próba wprowadzenia do poezji tematu hagiograficznegohagiograficznego. Prudencjusz uważany jest więc za twórcę „legendy literackiej”.
Na równi z tak pojętymi tekstami elitarnymi legenda w wersji popularnej i niektóre wątki apokryficzneapokryficzne złożyły się na przedmiot zainteresowań późniejszych kompilatorów. Tworzyli oni zbiory zarówno w oparciu o istniejące już, gotowe wzory, jak i czerpali z tradycji ustnej czy wręcz z własnej wyobraźni. Ale te właśnie zbiory [...] stworzyły podstawy do wyłonienia nowego gatunku – legendy hagiograficznejlegendy hagiograficznej.
Nazwa gatunku
Gatunki literackie źródeł hagiograficznychLegenda od łacińskiego legens, oznacza pismo przeznaczone do głośnego, publicznego czytania podczas liturgii godzin, podczas posiłków w refektarzu zakonnym, albo w innych oficjalnych okolicznościach związanych z bohaterem dokumentu. Nie była więc utworem nieprawdziwym czy fantazją literacką, ale oficjalnym pismem (od XIII wieku na potrzeby kanonizacji i rozszerzenia kultu nowego świętego), powstałym bardzo często z polecenia papieża, kurii rzymskiej czy wyższego przełożonego zakonu. Legenda średniowieczna przedstawiała czytelnikowi opis życia osoby świętej w sposób chronologiczny od narodzin po śmierć [...] i posiadała określone sekcje podporządkowane kanonom redakcyjnym.
LegendaOkreślenie wywodzi się z kultury religijno‑literackiej średniowiecznych klasztorów, w których podczas posiłków lektor czytał duchownym opowiadania budujące, zwłaszcza żywoty świętych, rozpoczynając od sakramentalnej formuły w rodzaju „Hodie legenda est vita” („Dzisiaj należy odczytać żywot”) patrona czy patronki danego dnia. Wyraz „legenda” (w znaczeniu „rzecz do czytania przeznaczona”) usamodzielnił się jako nazwa historii budującej, poświęconej osobie obdarzonej zdolnością dokonywania cudów, apostołowi, pustelnikowi, wyznawcy, męczennikowi, ewentualnie Chrystusowi i Matce Boskiej.
Cechy, typy i struktura legendy
Badacze wymieniają różne wyznaczniki, które charakteryzują legendę, w tym – legendę średniowieczną.
Stosując różnorodne kryteria dokonywano też podziału legend na odmienne typy. Jeden z takich podziałów wyszczególnia teksty:
Indeks górny Źródło: Ewa Kosowska, Legenda. Kanon i transformacje. Św. Jerzy w polskiej kulturze ludowej, Wrocław 1985, s. 54–55. Indeks górny koniecŹródło: Ewa Kosowska, Legenda. Kanon i transformacje. Św. Jerzy w polskiej kulturze ludowej, Wrocław 1985, s. 54–55.
W średniowieczu szczególne znaczenie miała legenda hagiograficzna. Na podstawie zachowanych dzieł można dostrzec, że istniała charakterystyczna struktura fabularna tego typu legendy. Zawierała ona kilka głównych elementów narracji o świętym:
informację o jego pochodzeniu
opis bogobojnego życia
przykłady praktykowania zasad ascetyzmuascetyzmu
opis dokonywanych cudów
śmierć (np. męczeńską)
narodziny kultu świętego ascety.
Złota legenda i polskie legendy średniowieczne
Zdecydowana większość legend nie ma określonego twórcy. Są to teksty anonimowe, przekazywane przez tradycję. Zdarzały się jednak wyjątki, Jakub de Voragine (ok. 1228–1298), włoski dominikanin i kaznodzieja, napisał w języku łacińskim żywoty męczenników i świętych pod tytułem: Legenda aurea (Złota legenda). Tłumaczona i wydawana w rozmaitych wersjach wywarła wielki wpływ na rozwój literatury, sztuki i kultu świętych. W XV stuleciu przełożono ją aż 30 razy, zaś łacińskich wydań było ok. 70.
W Polsce także znano służącą katechezie i propagującą wzorcowy model życia chrześcijańskiego Złotą legendę. Zbiór dominikanina miał wpływ na rozwój gatunku w naszym kraju, do kanonu dopisywano opowieści o lokalnych świętych i błogosławionych. Prozatorskim legendom towarzyszyły także ich wierszowane odmiany. Za najciekawszy przykład tego typu dzieła uchodzi anonimowa XV‑wieczna Legenda o św. Aleksym, ale powstawały wówczas też inne legendy‑pieśni, np. o św. Dorocie, św. Stanisławie, św. Krzysztofie czy o św. Jopie (Hiobie). Ich zadaniem było w atrakcyjnej formie i w języku narodowym szerzyć wiedzę o świętych oraz dawać wiernym wzór do naśladowania.
Słownik
(gr. ápókryphos – ukryty, tajemny) – tekst związany tematycznie z Nowym lub Starym Testamentem, lecz nieuznany przez Kościół chrześcijański za kanoniczny legenda hagiograficzna – legenda przedstawiająca losy i czyny świętego
(gr. askezis – ćwiczenie) – dobrowolne wyrzeczenie się określonych wartości, takich jak dobra materialne czy przyjemności cielesne, w celu zapanowania nad ciałem i duchem, co ma zaowocować zbawieniem
(gr. hágios – święty, gráphein – pisać) – dział piśmiennictwa chrześcijańskiego, na który składają się żywoty świętych, legendy na ich temat oraz opisy cudów dokonywanych przez świętych
(łac. legere – czytać) – opowieść o świętych lub innych bohaterach, łącząca pierwiastki realistyczne z fantastycznymi i cudownymi. Nazwa wywodząca się z języka łacińskiego wskazuje na coś, co należy przeczytać, choć często treść legend była przez spisaniem przekazywana ustnie
legenda przedstawiająca losy i czyny świętego
średniowieczny utwór sceniczny z alegorycznymi postaciami personifikującymi walkę dobra ze złem
(gr. paraínesis – zachęcanie) – pouczający, zachęcający, charakterystyczny dla literatury, której zadaniem jest pouczanie i prezentowanie zalecanych postaw, wzorców
(ang. folk‑lore – wiedza ludu) – piśmiennictwo należące do kultury ludowej