Ewa Kosowska Legenda. Kanon i transformacje. Św. Jerzy w polskiej kulturze ludowej

Były to suche, bezpośrednie protokoły z procesów pierwszych chrześcijan, sporządzone zgodnie z procedurą rzymską i świadczące o odwadze i poświęceniu podsądnych. [...] Na podstawie wspomnianych protokołów i zeznań naocznych świadków (a czasem nawet listów z więzienia) powstała druga grupa tekstów, zwanych PassionesPassionesPassiones albo Martyria. Charakteryzują się one w przeciwieństwie do Akt świadków dość wyraźnymi ambicjami literackimi i nierzadko odznaczają się kunsztowną formą artystyczną. [...]

Trzecią grupę tekstów treściowo związanych z opisami męczeńskich śmierci stanowią legendy religijne. Tworzone [...] po opisywanych wydarzeniach, lekceważą zarówno szczegółowość źródeł historycznych, jak i klasyczną dbałość o piękno formy [...]. Na przełomie IV i V wieku temat ten wykorzystał także „chrześcijański HoracyHoracyHoracy”, Prudencjusz, tworząc poetycką wersję tego męczeństwa. [...] Prudencjusz nie posługiwał się terminem „legenda” i nie on stworzył kanoniczną postać tego gatunku. Zostawił natomiast 14 fabularyzowanych hymnów na cześć pierwszych męczenników, zwłaszcza hiszpańskich. Zbiór ten, zwany PeristephanonPeristephanonPeristephanon, określany jest powszechnie jako pierwsza próba wprowadzenia do poezji tematu hagiograficznegohagiografiahagiograficznego. Prudencjusz uważany jest więc za twórcę „legendy literackiej”.

Na równi z tak pojętymi tekstami elitarnymi legenda w wersji popularnej i niektóre wątki apokryficzneapokryfapokryficzne złożyły się na przedmiot zainteresowań późniejszych kompilatorów. Tworzyli oni zbiory zarówno w oparciu o istniejące już, gotowe wzory, jak i czerpali z tradycji ustnej czy wręcz z własnej wyobraźni. Ale te właśnie zbiory [...] stworzyły podstawy do wyłonienia nowego gatunku – legendy hagiograficznejlegenda hagiograficznalegendy hagiograficznej.

legenda1 Źródło: Ewa Kosowska, Legenda. Kanon i transformacje. Św. Jerzy w polskiej kulturze ludowej, Wrocław 1985, s. 65–68.

Emil Kumka Gatunki literackie źródeł hagiograficznych

Legenda od łacińskiego legens, oznacza pismo przeznaczone do głośnego, publicznego czytania podczas liturgii godzin, podczas posiłków w refektarzu zakonnym, albo w innych oficjalnych okolicznościach związanych z bohaterem dokumentu. Nie była więc utworem nieprawdziwym czy fantazją literacką, ale oficjalnym pismem (od XIII wieku na potrzeby kanonizacji i rozszerzenia kultu nowego świętego), powstałym bardzo często z polecenia papieża, kurii rzymskiej czy wyższego przełożonego zakonu. Legenda średniowieczna przedstawiała czytelnikowi opis życia osoby świętej w sposób chronologiczny od narodzin po śmierć [...] i posiadała określone sekcje podporządkowane kanonom redakcyjnym.

1 Źródło: Emil Kumka, Gatunki literackie źródeł hagiograficznych, 2015 r., dostępny w internecie: https://www.franciszkanie.pl/artykuly/gatunki-literackie-zrodel-hagiograficznych [dostęp 7.01.2022 r.].

Marta Wójcicka Legenda

Określenie wywodzi się z kultury religijno‑literackiej średniowiecznych klasztorów, w których podczas posiłków lektor czytał duchownym opowiadania budujące, zwłaszcza żywoty świętych, rozpoczynając od sakramentalnej formuły w rodzaju „Hodie legenda est vita” („Dzisiaj należy odczytać żywot”) patrona czy patronki danego dnia. Wyraz „legenda” (w znaczeniu „rzecz do czytania przeznaczona”) usamodzielnił się jako nazwa historii budującej, poświęconej osobie obdarzonej zdolnością dokonywania cudów, apostołowi, pustelnikowi, wyznawcy, męczennikowi, ewentualnie  Chrystusowi i Matce Boskiej.

2 Źródło: Marta Wójcicka, Legenda, dostępny w internecie: https://bajka.umk.pl/slownik/lista-hasel/haslo/?id=237 [dostęp 7.01.2022 r.].