Ilość płodów rolnych zebranych w danym czasie z określonej powierzchni, np. kraju, regionu itp., określa się mianem plonów. Ich wielkość podaje się zwykle w kilogramach (kg), tonach (t) i decytonach (dt). Ostatnia jednostka jest potocznie nazywana kwintalem (q) lub metrem (nie mylić z metrem kwadratowym ani sześciennym). Jednakże, aby wielkość ta była porównywalna, przelicza się ją przez jednostkę powierzchni (na przykład przez powierzchnię zasiewów danej rośliny) i podaje najczęściej w decytonach na hektar (dt/ha) lub tonach na hektar (t/ha). Wówczas możliwe jest określenie, który region charakteryzuje się wyższą efektywności produkcji, a który niższą.

Pamiętaj, że...

1 t = 1 000 kg

1 dt = 1q = 100 kg

1 kmIndeks górny 2² = 100 ha = 10 000 a

Gospodarstwa o dużym stopniu towarowości (gospodarstwa towarowe) odznaczają się wysokimi plonami, w sposób znaczny przewyższającymi ich zapotrzebowanie, w związku z czym duży odsetek produkcji przeznaczają na sprzedaż – na rynek krajowy lub zagraniczny. Są to gospodarstwa bardzo często wyspecjalizowane, a także silnie zmechanizowane, w których dominuje określony kierunek gospodarowania. Z kolei gospodarstwa, które większość swojej produkcji przeznaczają na potrzeby własne, nazywa się samozaopatrzeniowymi. Odznaczają się one tradycyjnymi formami gospodarowania, brakiem specjalizacji (mieszaną strukturą upraw i hodowli) i niewielkimi plonami.

Różna wielkość plonów jest wynikiem odmiennych sposobów gospodarowania. Z związku z tym wyróżnia się następujące typy rolnictwa - intensywne i ekstensywne. Pierwsze z nich charakteryzuje się osiąganiem wysokich plonów, ponieważ występuje zwykle w gospodarstwach o niewielkiej powierzchni. Natomiast w drugim przypadku osiąga się niskie plony. Ten typ występuje często w gospodarstwach o dużej powierzchni użytków rolnych, zatem nawet jeśli wystąpią tam duże zbiory, to jednak wielkość plonów jest niewielka. Na ilość płodów rolnych uzyskanych z określonej powierzchni mają wpływ dwa zasadnicze czynniki: wielkość wnoszonego kapitału, który przekłada się na poziom nawożenia, stopień mechanizacji i poziom kultury rolnej gospodarstw, a także nakłady pracy – ludzkiej lub pociągowej. Na tej podstawie w obrębie rolnictwa intensywnego i ekstensywnego wyróżnia się rolnictworolnictworolnictwo kapitałochłonne (o dużych zasobach kapitału, a co za tym idzie – o wysokiej mechanizacji, chemizacji i specjalizacji produkcji rolnej) oraz pracochłonne (o dużych nakładach pracy). W konsekwencji można wyróżnić cztery podstawowe typy rolnictwa wyodrębnione na podstawie stopnia efektywności gospodarowania osiąganej różnym poziomem pracochłonności i kapitałochłonności.

Oprócz wskazanych czterech głównych rodzajów gospodarowania wyróżnia się także szereg form pośrednich. Najczęściej występujące typy zostały opisane poniżej.

Rodzaje gospodarstw rolnych

• gospodarstwo rodzinne - rodzaj gospodarstwa o niedużej powierzchni, które jest rozdrobnione i kultywuje tradycję rodzinnego gospodarowania. Posiada wielokierunkową specjalizację. Gospodarstwa rodzinne często występują na terenie Europy.

• farmy - jest to rodzaj gospodarstw rolnych cechujących się dużą powierzchnią upraw, posiadających wysoki poziom mechanizacji oraz specjalizacji. Układ pól i zabudowań przypomina szachownicę. Farmy najczęściej można spotkać na terenach USA, Australii i Kanady.

• plantacja – występuje na obszarach o dużej powierzchni, lecz odznacza się wysokim poziomem mechanizacji i nawadniania (jeśli jest taka potrzeba). Jest charakterystyczne dla międzyzwrotnikowej Afryki, Azji Południowo‑Wschodniej oraz Ameryki Południowej i Środkowej. Nakłady pracy są tam znaczące jedynie w okresie zbiorów i prac pielęgnacyjnych. Większość plantacji cechuje uprawa monokulturowa, głównie: trzciny cukrowej, bawełny, bananów, cytrusów i używek (kawy, herbaty i kakao) i bardzo wysoka towarowość. Większość z nich nie należy do miejscowej ludności, lecz do zagranicznych spółek, ponieważ ich założenie wymaga dużego nakładu kapitału, który zwraca się dopiero po kilku latach.

• latyfundia - są to gospodarstwa hodowlane cechujące się powierzchnią dochodzącą do kilkuset tysięcy hektarów. Latyfundia występują na obszarze Brazylii, Argentyny oraz Boliwii.

Rtxrtu3gqXy9o

Zdjęcie przedstawia ścieżkę biegnącą pomiędzy krzewami kawy. Krzewy mają gęste liście o pofałdowanych brzegach. Krzewy kawy rosną w słońcu.

Typy rolnictwa ze względu na przeznaczenie produkcji

Biorąc pod uwagę przeznaczenie produkcji, wyróżnia się dwa typy rolnictwa:

• rolnictwo samozaopatrzeniowe (tradycyjne) – występuje w Afryce, Azji, Ameryce Łacińskiej. Rolnicy gospodarują tradycyjnymi metodami, przede wszystkim w celu zapewnienia żywności własnej rodzinie.

• rolnictwo towarowe (rynkowe) – występuje w państwach wysoko rozwiniętych. Produkcja oparta jest najczęściej na nowoczesnych sposobach gospodarowania i przeznaczona jest na sprzedaż.

Typy rolnictwa intensywnego (ze względu na proporcje nakładów pracy oraz kapitału)

• intensywne kapitałochłonne – jest charakterystyczne dla krajów wysoko rozwiniętych o relatywnie niewielkiej przeciętnej powierzchni gospodarstwa rolnego (na przykład dla wielu krajów Europy Zachodniej). Wysokie plony uzyskuje się tam dzięki dużym nakładom kapitału (intensywnemu nawożeniu, dużej mechanizacji i automatyzacji produkcji). Zapotrzebowanie na kapitał ludzki jest wówczas niewielkie, co generuje niski odsetek ludności zatrudnionej w rolnictwie. Dużej efektywności tego typu gospodarstw sprzyja także wysoki stopień specjalizacji. Występuje w państwach posiadających małą powierzchnię gruntów rolnych i użytków zielonych, np. Wielka Brytania, Belgia, Holandia, Izrael.

R10YpK6yKooYz

Zdjęcie przedstawia kombajn ścinający dojrzałe zboże. Obok kombajnu jest traktor z przyczepą, na którą leci ziarno zbóż z rury wysypowej kombajnu.

• intensywne pracochłonne – występuje powszechnie na obszarach o wysokim wskaźniku gęstości zaludnienia (duże zasoby pracy) i w niewielkich gospodarstwach rolnych (m.in. w Azji Południowo‑Wschodniej, np. w Laosie i Wietnamie, a także w delcie i dolinie Nilu w Egipcie). W efekcie na tych obszarach odnotowuje się wysokie plony płodów rolnych. Regiony te charakteryzują się brakiem specjalizacji w określonym kierunku i ciężką pracą dużej liczby pracowników. Duża koncentracja ludności powoduje, że w większości są to gospodarstwa samozaopotrzeniowe (niskotowarowe). Występuje w krajach posiadających dużą liczbę ludności, np. Nizina Chińska, Nizina Indu, Indonezja.

R17oDnBhRNqGU

Zdjęcie przedstawia liczne poletka z różnymi niskimi uprawami. Teren jest płaski. Na polach pracuje kilka osób.

Typy rolnictwa ekstensywnego

• ekstensywne kapitałochłonne – jest typowe dla obszarów o dużej powierzchni gruntów rolnych, m.in. dla Równin Centralnych i prerii w Ameryce Północnej oraz Niziny La Platy w Ameryce Południowej. Niewielkiej mechanizacji i chemizacji sprzyjają bardzo dobre z punktu widzenia rolnictwa warunki przyrodnicze (głównie żyzne gleby). Mimo wysokich zbiorów, plony w tych regionach są niewielkie.

• ekstensywne pracochłonne – rozwinęło się w Azji Południowej (w Indiach) i Południowo‑Wschodniej (na Filipinach i w Indonezji), a także częściowo w Ameryce Środkowej, gdzie niewielka mechanizacja i duże zasoby siły roboczej wpływają na niskie plony. Gospodarstwa te odznaczają się tradycyjnym sposobem gospodarowania, nieznacznym zużyciem nawozów sztucznych i dużym odsetkiem osób zatrudnionych w sektorze rolniczym.

• skrajnie ekstensywne (prymitywne) – występuje wśród plemion żyjących w Afryce, Amazonii, Azji Południowo‑Wschodniej i Nowej Gwinei. Charakteryzuje się brakiem jakiejkolwiek mechanizacji, co jest równoznaczne z używaniem prymitywnych narzędzi.

Ponadto w niektórych regionach świata wciąż spotkać można prymitywne metody gospodarowania:

1. żarowo‑odłogowe i kopieniactwo – polega na uzyskiwaniu nowych terenów rolniczych przez wypalanie lasów, w efekcie czego powstały popiół zwiększa żyzność gleby, jednakże intensywne opady deszczu powodują szybkie jej wyjałowienie. W gospodarowaniu używa się tam głównie kija kopieniaczego i motyki.

2. koczownicze (nomadyzm) – związane jest z koczowniczym lub półkoczowniczym trybem wypasu kóz, owiec, koni, bydła i wielbłądów, zwykle w zależności od rytmu opadów. Polega na wypasaniu tych zwierząt na naturalnych pastwiskach i ciągłej wędrówce nie tylko z nimi, lecz także z całymi rodzinami i zgromadzonymi dobytkiem. Występuje w strefie Sahelu, w Azji Zachodniej i Środkowej, w Afryce Południowej, na północnych krańcach Eurazji i na Wyżynie Wschodnioafrykańskiej.

R14t5IHtzbo9l

Zdjęcie przedstawia czarnoskórą kobietę i czarnoskórego mężczyznę na polu, na którym jeszcze nic nie rośnie. Kobieta i mężczyzna są pochyleni, trzymają belkę, którą odmierzają odległości pomiędzy bruzdami przekopanej ziemi. Wokół pola rosną wysokie trawy oraz drzewa.

Słownik