Twórcy barokowi chcieli osiągnąć artystyczne cele przez odwołanie się do zmysłów, fantazji, szukali nowych rozwiązań. Renesansowe poczucie piękna zastąpili poszukiwaniem przeciwieństw. Pokazywali brzydotę, dziwność i niezwykłość świata, wszystko po to, aby zadziwić odbiorcę i skłonić go do refleksji. Szczególnie upodobali sobie kontrasty, dynamikę kompozycji, przepych, blask, patos. Świadomie zakłócali zasady harmonii i proporcji, wykorzystywali efekt złudzenia optycznego. Jedną z głównych cech sztuki barokowej był iluzjonizmiluzjonizmiluzjonizm.

Kościół, który stał się wzorem

R7iCotZM0x8mj

Zdjęcie przedstawia wnętrze kościoła zbudowanego w stylu barokowym. Po prawej i lewej stronie znajdują się bogato zdobione, wysokie kolumny. Kolumny zakończone są łukami, na których gdzieniegdzie znajdują się figury różnych postaci. Sklepienie pokryte jest obrazami przedstawiającymi postacie biblijne. Na lśniącej posadzce ustawione są cztery rzędy drewnianych ławek. Na wprost znajduje się ołtarz, a za nim złote lichtarze oraz tabernakulum.

Po Soborze trydenckimSobór trydenckiSoborze trydenckim (1545–1563) Kościół katolicki powołał do istnienia m.in. zakon jezuitów, który był odpowiedzialny za reformę szkolnictwa, miał również ewangelizować i nawracać „zagubione dusze” - ludzi uległych reformacyjnym poglądom. Jezuici działali wielotorowo: nie tylko przez ekspresyjne kazania, ale także poprzez wspaniałe celebracje obrzędów kościelnych, których mocną stroną miał być czynnik wizualny. Była nim sztuka, która odwoływała się do emocji i uczuć wiernych. Monumentalna, bogata w detale architektura i przepych scenerii wnętrz kościelnych mówiły o potędze Kościoła, rozpowszechniały kult świętych, a przede wszystkim tworzyły tło dla rozbudowanych nabożeństw. Dotychczasowe budowle sakralne nie nadawały się do odprawiania pełnych przepychu liturgii, dlatego stworzenie odpowiedniego kościoła, w którym wszyscy zgromadzeni mogliby jak najpełniej uczestniczyć we mszy, stało się niezwykle ważne.

Budowla, którą uważa się za pierwowzór świątyni barokowej, to kościół zakonu jezuitów w Rzymie pw. Najświętszego Imienia Jezus, znany jako Il Gesù. Świątynia była właśnie odpowiedzią na potrzeby potrydenckiej sztuki, w tym architektury.

Kościół barokowy zniósł podział wnętrza na przestrzeń dla duchownych i osób świeckich. Wierni mieli być blisko ołtarza i w pełni przeżywać nabożeństwo. Dlatego twórca świątyni Il Gesù, Jacopo da Vignola (1507–1573), zaproponował jednonawowy kościół na planie krzyża łacińskiego, przecięty szerokim i krótkim transeptemtransepttranseptem, który nie wystaje poza bryłę korpusu, oraz z płytkim prezbiteriumprezbiteriumprezbiterium. Takie ukształtowanie przestrzeni sprawia, że ołtarz jest doskonale widoczny, a duchowny głoszący kazanie – słyszany z każdego miejsca we wnętrzu.

Dwukondygnacyjna fasada świątyni autorstwa Giacomo della Porta (1540–1604) jest harmonijna i symetryczna względem głównego wejścia. Została zbudowana z rytmicznie ułożonych elementów tworzących światłocień (pilastrypilasterpilastry, półkolumnypółkolumnapółkolumny, frontonyfrontonfrontony, nieduży łamany gzymsgzymsgzyms, nisze), który dodatkowo ją modeluje – okazałość architektury i bogate dekoracje miały stanowić odpowiednią oprawę miejsca kultu. Układ elementów skupia uwagę na drzwiach prowadzących do serca budowli, czyli ołtarza głównego, co było zgodne z założeniem, że architektura powinna równocześnie eksponować sacrum i podkreślać majestat samej przestrzeni religijnego kultu.

Założenia architektoniczne kościoła Il Gesù powielano w całej Europie. Wśród ówczesnych polskich realizacji tej koncepcji wyróżniają się: kościół pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krakowie, kościół Bożego Ciała w Nieświeżu oraz kościół św. Kazimierza w Wilnie.

RbkneycGWByZu

Zdjęcie przestawia barokową fasadę dwukondygnacyjnego kościoła. Zdobią ją liczne figury świętych znajdujące się w niszach ściany głównej. Kościół otacza płot z kolumnami, na którym także znajdują się figury świętych.

Rx737gPp0VNex

Zdjęcie przedstawia fronton dwukondygnacyjnego barokowego kościoła. Widoczne są jedno wejście i łukowate zwieńczenia okien, a także charakterystyczne rzeźby świętych umieszczone w niszach frontonu. Na dachu znajduje się sześciokątna kopuła zwieńczona wieżyczką w krzyżem.

R17RLKgbfdx2X

Zdjęcie przedstawia fronton trzykondygnacyjnego barokowego kościoła. Widoczne są jedno wejście otoczone czterema kolumnami, a także charakterystyczne dwie kopuły wieżyczek znajdujące się po obu stronach nawy głównej. W nawach bocznych znajdują się dzwonnice.

Bogactwo formy

Rjp5z6qGlsC10

Rysunek przedstawiający rzut górny planu kościoła. Jest on zbudowany na planie równoramiennego krzyża z czterema nawami i centralną, kwadratową częścią, którą wieńczy duża kopuła.

Świątynie, których przepych i bogactwo form fasady i wnętrz szczególnie zapadają w pamięć, to przede wszystkim budowle należące do okresu dojrzałego baroku. Zazwyczaj były wznoszone na planie zbliżonym do krzyża łacińskiego, z kopułąkopułakopułą na skrzyżowaniu płytkiego transeptu i nawy głównej, ale także na planie centralnym – krzyża greckiegokrzyż greckikrzyża greckiego lub owalu. Często rezygnowano z naw bocznych – ich miejsce zastępowały liczne kaplice, łączone z nawą główną zdobnymi arkadami. Układ okien i arkad akcentował kierunek prowadzący wzrok w stronę głównego ołtarza – sacrum świątyni.

RmFaGdXmXIDBy1

Zdjęcie przestawia wnętrze kopuły kościelnej. Jest ona bogato zdobiona złoceniami.

Dekoracja kontrreformacyjnych kościołów wpłynęła na rozwój iluzjonistycznych fresków, zacierających granice pomiędzy malarstwem, rzeźbą i architekturą. Powstawały wnętrza silnie oddziałujące na emocje i przeżycia estetyczne odbiorcy. Artyści tacy jak Pietro da Cortona czy Andrea Pozzo, tworząc freski, stosowali efekt bazujący na złudzeniu optycznym zwanym kwadraturą (quadratura). Termin ten określa symulację przestrzeni architektonicznej (np. na kopule czy sklepieniu świątyni), która miała się w sposób iluzjonistyczny otwierać ku niebu, wydawać się większa, bardziej monumentalna w swoim założeniu.

Sakralna architektura barokowa – cechy charakterystyczne

• malownicze, monumentalne budowle, często zwieńczone kopułami

• kościoły na planie centralnym lub na planie krzyża łacińskiego, ale jednonawowe, w których nawy boczne były zastępowane kaplicami

• dynamizm architektury: „falujące” fasady, wypukłe i wklęsłe części budynków

• dwukondygnacyjne elewacje

• precyzyjna dekoracja rzeźbiarska, nisze na elewacji, w których umieszczano rzeźby

• bogato zdobione portale, często z tympanonami

• przepych wnętrz kościołów: marmury i marmoryzacjemarmoryzacjamarmoryzacje, złocenia, sztukateriesztukateriasztukaterie stiukowe, sklepienia pokryte freskami z wykorzystaniem malarstwa iluzjonistycznego (quadratura)

Pałace i rezydencje

Świecka architektura barokowa, w dużej mierze architektura rezydencjonalna, nie była tak widowiskowa jak budownictwo sakralne tego okresu – hołdowała symetrii, umiarkowaniu i klasycznemu porządkowi. Elewacje budynków zdobiono zdecydowanie skromniej, często rezygnowano nawet z rzeźbiarskiej dekoracji. Pawilony lokowane na planie w kształcie litery U, z bocznymi skrzydłamiskrzydło bocznebocznymi skrzydłami, otwierały się na wspaniałe ogrody o formowanych alejach. Przyroda była częścią założeń pałacowych – roślinność współistniała z elementami małej architektury: fontannami, altanami czy sztucznymi grotami.

Architektura pałacowa doby baroku była swego rodzaju metaforą władzy absolutnej. Styl architektury rezydencjonalnej często określany jest jako styl Ludwika XIV, zwanego Królem Słońce, panującego we Francji w latach 1643–1715. W tym kraju właśnie powstały największe założenia architektury pałacowo‑ogrodowej.

Jedną z pierwszych rezydencji zbudowanych zgodnie z wyznacznikami baroku klasycyzującego jest powstały w latach 1657–1661 pałac Vaux le Vicomte w Maincy projektu Louisa Le Vau (1612–1670) i Charles’a Le Bruna (1619–1690). Z zespołem tym należy wiązać pojęcie entre court et jardin (fr. między dziedzińcem a ogrodem), określające typ pałacu barokowego, który wraz z należącym do niego parkiem ma układ osiowy. Główny budynek pałacu jest usytuowany między dziedzińcem honorowym a ogrodem położonym na tyłach rezydencji. Typ założenia entre court et jardin realizuje także pałac w Wersalu.

Barokowe rezydencje

RJmc9XHajIuIc

Zdjęcie przedstawia bramę wjazdową do pałacu i sam pałac na drugim planie. Przy kutej bramie widoczne są dwie kolumny na których znajdują się liczne płaskorzeźby. Sam pałac jest piętrowy, z licznymi łukowatymi oknami poprzecinanymi równomiernie szprosami.

R3ZTOj0JBzxUT

Zdjęcie przedstawia front dużego dwuskrzydłowego pałacu. Znajduje się przed nim duży staw otoczony murkiem i klombami kwiatów.

R3h3kOgxCllT4

Zdjęcie przedstawia front dużego, dwupiętrowego pałacu. Jest on bogato zdobiony płaskorzeźbami, kolumnami.

Dworska architektura barokowa – cechy charakterystyczne

• budowle entre court et jardin – reprezentacyjne założenia dworsko‑parkowe w układzie osiowym, z dziedzińcem honorowym, centralnie położonym pałacem i ogrodami na jego tyłach

• park/ogród zaprojektowany symetrycznie względem osi budynku, wyposażony w elementy małej architektury, np. gabinety, sztuczne groty, roślinne labirynty, kanały wodne, baseny, fontanny, geometryczne trawniki i żywopłoty

• pałace na planie litery U –  otwarta forma z bocznymi skrzydłami, których pomieszczenia tworzą amfiladę

• dynamiczna elewacja – wykorzystanie ryzalituryzalitryzalitu, czyli wystającego z bryły – zazwyczaj w centralnej części – fragmentu budynku

• część środkowa z rozbudowaną, bogato dekorowaną klatką schodową – głównym wejściem prowadzącym do sali balowej, otwartej na ogród

• budynki często wyposażone w wysokie okna, z francuska nazywane portfenetrportfenetrportfenetr, doświetlające wnętrze

Słownik