Przeczytaj
Twórcy barokowi chcieli osiągnąć artystyczne cele przez odwołanie się do zmysłów, fantazji, szukali nowych rozwiązań. Renesansowe poczucie piękna zastąpili poszukiwaniem przeciwieństw. Pokazywali brzydotę, dziwność i niezwykłość świata, wszystko po to, aby zadziwić odbiorcę i skłonić go do refleksji. Szczególnie upodobali sobie kontrasty, dynamikę kompozycji, przepych, blask, patos. Świadomie zakłócali zasady harmonii i proporcji, wykorzystywali efekt złudzenia optycznego. Jedną z głównych cech sztuki barokowej był iluzjonizmiluzjonizm.
Kościół, który stał się wzorem
Po Soborze trydenckimSoborze trydenckim (1545–1563) Kościół katolicki powołał do istnienia m.in. zakon jezuitów, który był odpowiedzialny za reformę szkolnictwa, miał również ewangelizować i nawracać „zagubione dusze” - ludzi uległych reformacyjnym poglądom. Jezuici działali wielotorowo: nie tylko przez ekspresyjne kazania, ale także poprzez wspaniałe celebracje obrzędów kościelnych, których mocną stroną miał być czynnik wizualny. Była nim sztuka, która odwoływała się do emocji i uczuć wiernych. Monumentalna, bogata w detale architektura i przepych scenerii wnętrz kościelnych mówiły o potędze Kościoła, rozpowszechniały kult świętych, a przede wszystkim tworzyły tło dla rozbudowanych nabożeństw. Dotychczasowe budowle sakralne nie nadawały się do odprawiania pełnych przepychu liturgii, dlatego stworzenie odpowiedniego kościoła, w którym wszyscy zgromadzeni mogliby jak najpełniej uczestniczyć we mszy, stało się niezwykle ważne.
Budowla, którą uważa się za pierwowzór świątyni barokowej, to kościół zakonu jezuitów w Rzymie pw. Najświętszego Imienia Jezus, znany jako Il Gesù. Świątynia była właśnie odpowiedzią na potrzeby potrydenckiej sztuki, w tym architektury.
Kościół barokowy zniósł podział wnętrza na przestrzeń dla duchownych i osób świeckich. Wierni mieli być blisko ołtarza i w pełni przeżywać nabożeństwo. Dlatego twórca świątyni Il Gesù, Jacopo da Vignola (1507–1573), zaproponował jednonawowy kościół na planie krzyża łacińskiego, przecięty szerokim i krótkim transeptemtranseptem, który nie wystaje poza bryłę korpusu, oraz z płytkim prezbiteriumprezbiterium. Takie ukształtowanie przestrzeni sprawia, że ołtarz jest doskonale widoczny, a duchowny głoszący kazanie – słyszany z każdego miejsca we wnętrzu.
Dwukondygnacyjna fasada świątyni autorstwa Giacomo della Porta (1540–1604) jest harmonijna i symetryczna względem głównego wejścia. Została zbudowana z rytmicznie ułożonych elementów tworzących światłocień (pilastrypilastry, półkolumnypółkolumny, frontonyfrontony, nieduży łamany gzymsgzyms, nisze), który dodatkowo ją modeluje – okazałość architektury i bogate dekoracje miały stanowić odpowiednią oprawę miejsca kultu. Układ elementów skupia uwagę na drzwiach prowadzących do serca budowli, czyli ołtarza głównego, co było zgodne z założeniem, że architektura powinna równocześnie eksponować sacrum i podkreślać majestat samej przestrzeni religijnego kultu.
Założenia architektoniczne kościoła Il Gesù powielano w całej Europie. Wśród ówczesnych polskich realizacji tej koncepcji wyróżniają się: kościół pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krakowie, kościół Bożego Ciała w Nieświeżu oraz kościół św. Kazimierza w Wilnie.
Bogactwo formy
Świątynie, których przepych i bogactwo form fasady i wnętrz szczególnie zapadają w pamięć, to przede wszystkim budowle należące do okresu dojrzałego baroku. Zazwyczaj były wznoszone na planie zbliżonym do krzyża łacińskiego, z kopułąkopułą na skrzyżowaniu płytkiego transeptu i nawy głównej, ale także na planie centralnym – krzyża greckiegokrzyża greckiego lub owalu. Często rezygnowano z naw bocznych – ich miejsce zastępowały liczne kaplice, łączone z nawą główną zdobnymi arkadami. Układ okien i arkad akcentował kierunek prowadzący wzrok w stronę głównego ołtarza – sacrum świątyni.
Dekoracja kontrreformacyjnych kościołów wpłynęła na rozwój iluzjonistycznych fresków, zacierających granice pomiędzy malarstwem, rzeźbą i architekturą. Powstawały wnętrza silnie oddziałujące na emocje i przeżycia estetyczne odbiorcy. Artyści tacy jak Pietro da Cortona czy Andrea Pozzo, tworząc freski, stosowali efekt bazujący na złudzeniu optycznym zwanym kwadraturą (quadratura). Termin ten określa symulację przestrzeni architektonicznej (np. na kopule czy sklepieniu świątyni), która miała się w sposób iluzjonistyczny otwierać ku niebu, wydawać się większa, bardziej monumentalna w swoim założeniu.
Sakralna architektura barokowa – cechy charakterystyczne
malownicze, monumentalne budowle, często zwieńczone kopułami
kościoły na planie centralnym lub na planie krzyża łacińskiego, ale jednonawowe, w których nawy boczne były zastępowane kaplicami
dynamizm architektury: „falujące” fasady, wypukłe i wklęsłe części budynków
dwukondygnacyjne elewacje
precyzyjna dekoracja rzeźbiarska, nisze na elewacji, w których umieszczano rzeźby
bogato zdobione portale, często z tympanonami
przepych wnętrz kościołów: marmury i marmoryzacjemarmoryzacje, złocenia, sztukateriesztukaterie stiukowe, sklepienia pokryte freskami z wykorzystaniem malarstwa iluzjonistycznego (quadratura)
Pałace i rezydencje
Świecka architektura barokowa, w dużej mierze architektura rezydencjonalna, nie była tak widowiskowa jak budownictwo sakralne tego okresu – hołdowała symetrii, umiarkowaniu i klasycznemu porządkowi. Elewacje budynków zdobiono zdecydowanie skromniej, często rezygnowano nawet z rzeźbiarskiej dekoracji. Pawilony lokowane na planie w kształcie litery U, z bocznymi skrzydłamibocznymi skrzydłami, otwierały się na wspaniałe ogrody o formowanych alejach. Przyroda była częścią założeń pałacowych – roślinność współistniała z elementami małej architektury: fontannami, altanami czy sztucznymi grotami.
Architektura pałacowa doby baroku była swego rodzaju metaforą władzy absolutnej. Styl architektury rezydencjonalnej często określany jest jako styl Ludwika XIV, zwanego Królem Słońce, panującego we Francji w latach 1643–1715. W tym kraju właśnie powstały największe założenia architektury pałacowo‑ogrodowej.
Jedną z pierwszych rezydencji zbudowanych zgodnie z wyznacznikami baroku klasycyzującego jest powstały w latach 1657–1661 pałac Vaux le Vicomte w Maincy projektu Louisa Le Vau (1612–1670) i Charles’a Le Bruna (1619–1690). Z zespołem tym należy wiązać pojęcie entre court et jardin (fr. między dziedzińcem a ogrodem), określające typ pałacu barokowego, który wraz z należącym do niego parkiem ma układ osiowy. Główny budynek pałacu jest usytuowany między dziedzińcem honorowym a ogrodem położonym na tyłach rezydencji. Typ założenia entre court et jardin realizuje także pałac w Wersalu.
Barokowe rezydencje
Dworska architektura barokowa – cechy charakterystyczne
budowle entre court et jardin – reprezentacyjne założenia dworsko‑parkowe w układzie osiowym, z dziedzińcem honorowym, centralnie położonym pałacem i ogrodami na jego tyłach
park/ogród zaprojektowany symetrycznie względem osi budynku, wyposażony w elementy małej architektury, np. gabinety, sztuczne groty, roślinne labirynty, kanały wodne, baseny, fontanny, geometryczne trawniki i żywopłoty
pałace na planie litery U – otwarta forma z bocznymi skrzydłami, których pomieszczenia tworzą amfiladę
dynamiczna elewacja – wykorzystanie ryzalituryzalitu, czyli wystającego z bryły – zazwyczaj w centralnej części – fragmentu budynku
część środkowa z rozbudowaną, bogato dekorowaną klatką schodową – głównym wejściem prowadzącym do sali balowej, otwartej na ogród
budynki często wyposażone w wysokie okna, z francuska nazywane portfenetrportfenetr, doświetlające wnętrze
Słownik
(gr. apsis – łuk, sklepienie) – część architektoniczna zamykająca prezbiterium, nawę lub transept, najczęściej okrągła lub na planie wieloboku
(łac. frons, frontis – czoło, twarz, przód) – inaczej przyczółek, element architektoniczny fasady w formie trójkątnego szczytu. Wewnątrz frontonu znajduje się pole, często zdobione, nazywane tympanonem. Terminy fronton i tympanon często są stosowane zamiennie
(z niem. Gesims[e]) – poziomy, wysunięty przed lico ściany pas muru, często zdobiony
(łac. illusio - złudzenie) dążenie do oddania możliwie najwierniejszego złudzenia rzeczywistości w dziele plastycznym, mające sprawiać złudzenie trójwymiarowości budynków, przedmiotów. Przykładem może być kopuła wykonana przez A. Pozzo w rzymskim kościele San Ignatio
(łac. capitellum/capitulum – rozdział, część) najwyższa część kolumny, filaru lub pilastra wieńcząca ten element
(franc. cartouche, od łac. c(h)arta – papier) – element dekoracyjny, popularny w architekturze baroku; ozdobne obramienie tarczy, tablicy inskrypcyjnej, płaskorzeźby lub malowidła
(wł. cupola, od łac. cupa – beczka) – półkulowe sklepienie zamkniętej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym)
krzyż równoramienny
dekoracyjna imitacja marmuru na elemencie architektonicznym, ale także na papierze, drewnie i tkaninie, polegająca najczęściej na powlekaniu powierzchni materiałem naśladującym naturalne użyłkowanie i kolorystykę marmuru
(fr. pilastre, od łac. pila – filar) – płaski, nieznacznie wysunięty przed ścianę filar przyścienny o funkcjach nośnej i jednocześnie ozdobnej
(fr. porte – drzwi, fenêtre – okno) – wysokie okno sięgające do podłogi, charakterystyczne dla architektury pałacowej XVIII–XIX wieku
element architektoniczny, kolumna wystająca ze ściany mniej więcej w połowie swojej grubości, o funkcjach podporowych i dekoracyjnych
(łac. presbyterium, od gr. presbytérion – starszyzna, rada starszych) – inaczej chór, część kościoła przeznaczona dla duchowieństwa
(niem. Risalit, od wł. risaltare – wyróżnienie, podkreślenie) – fragment wystającego z bryły, zazwyczaj w centralnej części budynku
(ros. sobor – zbór, zgromadzenie) – zgromadzenie, narada przedstawicieli Kościoła katolickiego w obliczu zagrożenia reformacją; odbywał się w Trydencie w latach 1545–1563 (z przerwami); podczas soboru postulowano propozycje wewnętrznych reform w Kościele rzymskokatolickim i ustalono plan kontrreformacji; omówiono także dekrety wiary i moralności, a także dyscypliny kościelnej
boczna część budynku, często cofnięta lub ustawiona do niego pod kątem
detal architektoniczny w formie spirali, zwykle boczna, symetryczna część dekoracyjna szczytów budowli, harmonijnie łącząca węższy fragment szczytu z niższą kondygnacją budynku
gipsowa, rzeźbiona dekoracja ściany lub sufitu
(łac. trans- – za, przez + saeptum – ogrodzenie) – część architektoniczna budowli sakralnej, inaczej nawa poprzeczna, której oś jest prostopadła do osi głównej budowli