Przeczytaj
Kosmologia i kosmogonia
Kosmologia to dyscyplina nauki, której przedmiotem badań jest całość wszechświata. Ponieważ kosmologia interesuje się bytami materialnymi, bywa też nazywana filozofią przyrody nieożywionej. Empiryczny charakter dyscypliny sprawia, że za nauki z nią spokrewnione uznaje się przede wszystkim fizykę i astronomię, ale w jej zakres wchodzą także zagadnienia natury filozoficznej. W ramach kosmologii próbuje się ustalić strukturę i rozwój wszechświata. Obecny stan wiedzy pozwala przyjąć, że ewolucja kosmosu trwa od tzw. wielkiego wybuchu, który miał miejsce ok. 20 miliardów lat temu. Jednak wciąż pozostają otwarte pytania o tak fundamentalne sprawy, jak nieskończoność przestrzenna świata czy miejsce, jakie zajmuje w nim człowiek.
Do najważniejszych tematów badawczych kosmologii należy pochodzenie i ewolucja kosmosu. Dział wiedzy, który bada te kwestie, nosi nazwę: kosmogoniakosmogonia (gr. kosmos ‒ wszechświat; gr. gone ‒ początek).
Opisy kosmogoniczne w mitach
Współczesne teorie kosmogoniczne odwołują się nie tylko do fizyki, astronomii i filozofii, ale również do teologii oraz naukowych badań nad mitologiami. Dzięki tym ostatnim wiadomo, że niemal wszystkie mitologie przedstawiały wizję powstania świata i jego elementów. Można w nich dostrzec powtarzający się schemat narracji:
KosmogoniaProces kosmogonii przedstawiany w mitach rozumie się jako przechodzenie ze stanu chaosu do kosmosu i porządkowanie na wielu poziomach; stan chaosu charakteryzuje ciemność, pustka, brak wszelkich form, skupienie całej materii świata w jednym punkcie rozumianym jako kosmiczne jajo lub zarodek [...], otchłań wód [...] oraz brak upływu czasu, czyli brak wszelkich zmian [...], stan ten ulega następnie zmianie samorzutnej albo dzięki podjętej akcji istoty stwórczej [...]; w mitach zrodzenia potomstwo spłodzone przez pierwotną parę (Ojciec‑Niebo i Matka‑Ziemia, Słońce i Księżyc) oddziela od siebie rodziców, zdobywając przestrzeń dla pozostałego stworzenia [...]; akcją stwórczą może też być [...] nazywanie lub zaklęcie magiczne [...], rzeźbienie, lepienie lub tkanie.
Kosmogonia biblijna
Księga Rodzaju zawiera dwa opisy stworzenia świata, przy czym „drugi” z nich„drugi” z nich właściwie nie zawiera deskrypcjideskrypcji struktury kosmosu, a koncentruje się na wyjaśnieniu genezy człowieka. Umieszczenie wersetów poświęconych początkowi świata wydaje się logiczne i uzasadnione. Należy jednak pamiętać, że Księga Rodzaju nie jest chronologicznie pierwszą księgą Biblii. Jej ostateczna redakcja nastąpiła dopiero po niewoli babilońskiej w VI wieku przed Chrystusem – z tego okresu pochodzi także sam poemat o stworzeniu kosmosu.
Nauka i Teologia – niekoniecznie tylko na jednej planecieZnamienne, iż właśnie ten akcent otwiera księgi Starego Testamentu. [...] To, że całość rozpoczyna się od opisu stworzenia świata, jest niewątpliwie wynikiem redakcyjnego zabiegu, ale można się w nim dopatrywać głębokiego znaczenia teologicznego: refleksja nad losem człowieka już na wstępie powinna otrzymać kosmologiczny kontekst.
Intencją osoby, która zadecydowała o takim układzie Pięcioksięgu MojżeszowegoPięcioksięgu Mojżeszowego, było uwypuklenie podstawowej prawdy: wszystko, co istnieje, zostało stworzone przez jedynego Boga. Opis w postaci poematu złożonego z siedmiu części miał więc udowadniać, że konstrukcja świata nie jest przypadkowa. Wskazuje na to m.in. logiczny rozkład etapów jego powstawania. Jednak celem twórcy nie było zajmowanie się szczegółami dotyczącymi procesu kreacji, lecz podkreślenie roli tego, kto powołał z nicości wszelkie byty i kto nadał sens ich istnieniu. Na tym polega zasadnicza różnica między kosmogonią biblijną a analogicznymi opisami pojawiającymi się w różnych religiach i mitologiach.
Inne fragmenty Starego i Nowego Testamentu podejmujące temat genezy i konstrukcji świata, nawet jeśli nie są zależne od deskrypcji umieszczonej w Księdze Rodzaju, mają podobne teologiczne znaczenie: wskazują na mądrość Boga, który stworzył niebo i ziemię, oraz podkreślają, że Bóg jest tylko jeden.
Kosmogonia w mitologii greckiej
W starożytnej Grecji nie powstało dzieło o podobnym charakterze jak Stary Testament, czyli zawierające kanoniczny tekst religijny, którego nie wolno zmieniać. Wprawdzie mity opowiadały o bogach, ale żadnej z tych historii nie można potraktować jako wersji o prymarnym znaczeniu. Utwory literackie, przedstawiające m.in. opisy pojawiania się kolejnych bogów, różnią się między sobą w wielu szczegółach. Za najstarszą, ale nie jedyną znaną nam literacką realizację tego tematu, uchodzi dzieło HezjodaHezjoda TeogoniaTeogonia, czyli epos ukazujący narodziny bogów i herosów oraz walki między nimi, a także mówiący o związkach między istotami boskimi a ludźmi. Nie ma również w greckiej mitologii i literaturze jednej kanonicznej kosmogonii. Wśród licznych wersji kosmogonicznego mitu z czasem szczególnego znaczenia nabrała ta, którą podał rzymski twórca OwidiuszOwidiusz w Metamorfozach ‒ poemacie, który opisywał początki bogów i świata:
MetamorfozyTak bóg – jakkolwiek by go nazwać – podzielił chaos i uporządkował go według części. Naprzód więc ziemię skupił w ogromny okrąg […]. Potem rozkazał morzu rozlać się szeroko […] Uczynił źródła, stawy, rozległe jeziora, a spadające rzeki ujął w brzegi. […] Rozkazał, by się rozpostarły pola, obniżyły doliny, lasy pokryły zielenią, aby wzniosły się skaliste góry. […] Zaledwie wszystko w ścisłych rozmieścił granicach, gdy nagle gwiazdy, które z dawna kryły się w ślepych ciemnościach, błysły i roziskrzyły niebo. […] Lśniące ryby dostały wody na mieszkanie, a zwierzęta – ziemię, ptaki – lotne powietrze. Lecz brakło jeszcze istoty wyższej, obdarzonej rozumem, zdolnej przewodzić innym. […] Zaś syn Japetasyn Japeta zmieszał glinę z wodą rzeki i ulepił z niej człowieka na podobieństwo bogów, którzy wszystkim kierują. Inne stworzenia wzrok spuszczają w ziemię, człowiek jedynie otrzymał postać wzniosłą, miał nakaz patrzeć w niebo, twarz zwracać ku gwiazdom. Ziemia bezkształtna dotąd i surowa, tak przemieniona – odziała się w nieznany do tej pory gatunek ludzki.
Jednak również to dzieło literackie, do którego odwoływano się przez następne setki lat, by dowiedzieć się np. tego, jak powstał człowiek, nie miało takiej rangi, jak Księga Rodzaju.
Słownik
(gr. kósmos ‒ wszechświat, ład, porządek; gr. gónos ‒ pochodzenie) ‒ mitologiczne albo religijne wyobrażenie powstania wszechświata
(łac. < gr. mónos – jedyny; theós – bóg) – jedynobóstwo, wiara w jednego Boga
(gr. polýs – liczny, wiele; théos – bóg) – wielobóstwo, forma religii uznająca istnienie wielu bogów
(gr. theogonia) – pochodzenie bogów