Przeczytaj
Na krawędzi unicestwienia
Gen. Jan Henryk Dąbrowski i Józef Wybicki, organizując Polskie Legiony we Włoszech w 1797 r., liczyli na to, że wysiłek militarny Polaków pozwoli na odzyskanie niepodległości przez Polskę. Sprawy potoczyły się jednak inaczej, choć dali oni wiele dowodów męstwa już przez pierwsze dwa lata istnienia tej formacji.
Gdy w 1799 r. II koalicja antyfrancuska, złożona z Rosji i Austrii, zaatakowała Francję i nowe republiki nad Renem, we Włoszech i w Szwajcarii, dla polskich legionistów nastał trudny czas. W krwawej bitwie nad rzeką Trebbią (w Lombardii, w czerwcu 1799 r.), w czasie osłaniania odwrotu Francuzów, 1 Legia Dąbrowskiego została zdziesiątkowana przez armię rosyjskiego gen. Suworowa. Z kolei broniące Mantui niedobitki 2 Legii – której dowódca Rymkiewicz poległ wraz z 1800 żołnierzami w wiosennych walkach – po kapitulacji twierdzy zostały wydane Austriakom przez francuskiego komendanta.
Wówczas jeszcze Polacy zachowali mimo wszystko wiarę w sens walki u boku Bonapartego. Mimo strat gen. Dąbrowski nie porzucił idei legionowej i zapoczątkował akcję odbudowy zdziesiątkowanego wojska. Dzięki jego uporowi wykrwawione oddziały zachowały dyscyplinę i otrzymały skromne zaopatrzenie. Na początku 1800 r. liczyły już 15 tys. żołnierzy. Dąbrowski wystarał się także (u Napoleona Bonapartego, rządzącego Francją jako pierwszy konsulkonsul) o zmianę statusu polskich żołnierzy. Legiony zostały złączone w Legię WłoskąLegię Włoską i przeszły w całości na żołd francuski. Ta wzmocniona zależność wkrótce miała jednak przynieść opłakane skutki.
Nowy teatr działań
Jeszcze w ostatnich chwilach istnienia dyrektoriatu Francuzi – pod wpływem własnych klęsk we Włoszech i z poparciem przebywającego w Paryżu Tadeusza Kościuszki – zgodzili się na sformowanie kolejnej polskiej formacji: Legii Naddunajskiej. Powstała ona na obszarze Nadrenii, w obrębie armii francuskiej. Zaangażowano ją do walki z II koalicją antyfrancuską, początkowo w sile 5 tys. żołnierzy. Legię nazwano Naddunajską, gdyż znad Renu, przez Dunaj, wiodła najkrótsza droga do Polski. Na jej czele stanął gen. Karol Kniaziewicz, a wokół niego znaleźli się wybitni oficerowie legionowi: Józef Drzewiecki, Stanisław Fiszer i Michał Sokolnicki.
Pod koniec 1800 r. Legia Naddunajska przyczyniła się decydująco do zwycięstwa Francuzów pod Hohenlinden, położonego nieco ponad 100 km od Wiednia. Austriakom nie pozostało nic innego, jak rozpocząć rozmowy pokojowe. Efektem był traktat w Lunéville z lutego 1801 roku. Przyznawał on Francji lewy brzeg Renu wraz z Belgią. Ponieważ jednak obie strony konfliktu obiecały „nie popierać wrogów wewnętrznych”, o Polakach i ich niepodległościowych aspiracjach nie wspomniano w nim wcale.
Początek końca wspólnej drogi
Dowódcy i żołnierze Legii Włoskiej i Naddunajskiej przyjęli ustalenia pokoju w Lunéville z ogromnym rozczarowaniem. Oznaczały one koniec marzeń o pochodzie przez Europę u boku szerzącej idee rewolucyjne Francji. Kniaziewicz demonstracyjnie odszedł ze służby wraz z wieloma oficerami. Wśród szeregowych żołnierzy szerzyły się dezercje.
Odezwa oficerów Legii Naddunajskiej z prośbą o dymisję (29 marca 1801)Wolność. Miłość Ojczyzny. Równość. Dnia 8 germinal r. IX Rzeczypospolitej francuskiej. Oficerowie bat. 1‑go Legii polskiej naddunajskiej do obywatela Fiszera, szefa brygady legii tejże. Wiadomo ci, obywatelu szefie, że po smutnej dla nas wieści o pokoju, w którym zapomnieni jesteśmy i po przeznaczeniu Legii naszej do Włoch, które nas tym bardziej utwierdza w tym mniemaniu, każdy z nas chciał wyjść z służby, której już nie mógł umieścić nadal w liczbie ofiar podjętych dla ojczyzny. […] Jeżeli jednak, szanowny i kochany nasz szefie, żądasz po nas, abyśmy jeszcze dalej czekali rozwiązania się losów naszych, każdy ci z nas przyrzeka powolność […], byłeś tylko chciał przedstawić komenderującemu Legią stan najbiedniejszy żołnierza naszego, którego nagłe rządu rozkazy pędzą nagim i bosym do niewiadomego jeszcze przeznaczenia, a my będący na jego czele bardziej zdajemy się być szefami jeńców wojennych, niżeli oficerami istotnego żołnierza. Sam byłeś świadkiem dziś, szefie, że trzech w szeregu omdlało nie tak pod ciężarem manewrów, do których przywykli, a raczej ze skutków głodu i nędzy, na które są aż nadto cierpliwi. Po żołnierzu, pozwól szefie, przełożyć nasze potrzeby, od kilku miesięcy nie płatni, nieuchronnym wydatkom codziennie poddani, chcemy przynajmniej w połowie dostać należność naszą, abyśmy mieli o czym odbyć pierwsze potrzeby, zajść na miejsce i powrócić, gdyby nas chciano jako nikczemnych ofiarować w podarunku jakiemuś księciu […]. – Obywatelu szefie! – w tobie jedyne zaufanie nasze zapewnione w twej cnocie i czystej miłości ojczyzny. Generał Kniaziewicz, który nas nigdy nie odstąpił, gdy szło o prowadzenie do sławy, porzucił nas dziś samym sobie i ślepemu losowi. My się w zupełności oddajemy tobie. Przełóż żądania nasze komenderującemu, a gdy ich skutek nastąpić nie może, pozwól w tym miejscu przyjąć nasze dymisje, które tu łączymy. Imieniem korpusu oficerów, Rembowski kapitan, Godlewski porucznik, Szłakowski podporucznik.
Źródło: Odezwa oficerów Legii Naddunajskiej z prośbą o dymisję (29 marca 1801), [w:] Wybór tekstów źródłowych z historii Polski w latach 1795–1864, oprac. S. Kieniewicz, T. Mencel, W. Rostocki, Warszawa 1956, s. 90–91.
Ostatecznie oddziały Legii Naddunajskiej wycofano z frontu i połączono ze stacjonującymi w Mediolanie Legionami Dąbrowskiego. Przeorganizowano je na wzór francuski w trzy półbrygady. Ale i tam nastroje były nie lepsze. Niektórzy z oficerów zaczęli szukać kontaktów z włoską opozycją antyfrancuską. Bonapartemu polskie oddziały zaczęły coraz bardziej ciążyć. Chociaż teza, jakoby celowo wysłał Polaków na śmierć w walkach na San DomingoSan Domingo, jest przesadzona, to decyzja o wykorzystaniu legionistów w konflikcie kolonialnym pozwoliła mu zamknąć sprawę.
Z Włoch i Nadrenii na San Domingo
Wśród kolonii francuskich na początku XIX w. San Domingo (dzisiejsze Haiti i Dominikana) na Antylach odgrywało najważniejszą rolę. Zachodnia część wyspy należała do Francji od końca XVII w., a wschodnią odstąpili jej Hiszpanie w 1795 roku. Zrobili to tym chętniej, że po wybuchu rewolucji francuskiej wyspa stała się widownią ruchu narodowowyzwoleńczego niewolników murzyńskich, na czele których stanął François Toussaint‑Louverture. Doprowadził on w 1801 r. do zjednoczenia wyspy i proklamowania niepodległości Haiti. Kiedy na rozkaz Napoleona przywrócono na wyspie system niewolniczy, korzystny dla francuskich plantatorów, wybuchł bunt czarnoskórej ludności.
W 1802 r. na San Domingo ruszyła ekspedycja wojskowa, w skład której weszło blisko 6 tys. polskich żołnierzy, czyli dwie półbrygadypółbrygady. Tylko 330 z nich powróciło do Francji. Najstarszy rangą z ocalałych oficerów, Kazimierz Małachowski, oddał wówczas w Mediolanie prawdopodobnie gen. Janowi. H. Dąbrowskiemu sztandary 113 i 114 półbrygady.
Mimo brutalnych walk prowadzonych w latach 1802–1803 i ujęcia przywódcy powstania Francuzom nie udało się zdławić oporu „buntowników”. Choć Louverture utracił władzę, wybuchło kolejne powstanie, w efekcie którego w 1804 r. proklamowano niepodległość San Domingo jako Haiti.
Kres legionów
Po zakończeniu powstania część polskich legionistów pozostała na wyspie, dając początek haitańskiej Polonii: stali się członkami haitańskiej społeczności, założyli rodziny i osiedli w kilku miejscowościach. Największą z nich jest Casale (Cazale), położone ok. 45 km na północny wschód od Port‑au‑Prince. Władze traktowały ich dobrze, mając w pamięci, że wielu z nich przyłączyło się wcześniej do powstańców. Otrzymali miejscowe obywatelstwo i działki ziemi.
Natomiast pozostała we Włoszech półbrygada polskich żołnierzy (ok. 4 tys.) służyła w Królestwie Neapolu, rządzonym przez brata Napoleona, Józefa Bonapartego. Jej nieliczne jednostki w 1806 r. wróciły na ziemie polskie. Legioniści brali udział w walkach przeciwko Prusakom (powstanie wielkopolskie), a następnie weszli w skład armii Księstwa Warszawskiego.
Słownik
dawna nazwa wyspy Haiti
oddział wojskowy, odpowiednik dawnego pułku piechoty; wprowadzony w rewolucyjnej Francji
polska formacja wojskowa w służbie francuskiej; powstała w 1800 r. na skutek połączenia wojsk 1 i 2 Legii
pirat działający na zlecenie władcy
(łac. consul) okres rządów we Francji od zamachu 18 brumaire'a roku VIII (9 listopada 1799) zorganizowanego przez Napoleona Bonapartego do czasu wprowadzenia przez Napoleona I Cesarstwa 18 maja 1804 (uchwalenie cesarstwa przez Senat; 2 grudnia 1804 Napoleon się koronuje). Konsulat jest tym samym określeniem najwyższego organu władzy publicznej we Francji tego okresu, pełniącego funkcję głowy państwa i rządu.
Słowa kluczowe
Legiony Polskie, Jan Henryk Dąbrowski, Józef Wybicki, San Domingo, Napoleon Bonaparte, epoka napoleońska
Bibliografia
S. Grodziski, E. Kozłowski, Polska zniewolona 1795‑1806. Dzieje Narodu i Państwa Polskiego, T. III, Warszawa 1987.
Dał nam przykład Bonaparte… Wspomnienia i relacje żołnierzy polskich 1796‑1815, Wybór, komentarze i przypisy R. Bielecki, opr. tekstów A. Tyszka, Kraków 1984, T. 1
Bitwy polskie. Leksykon. Opr. T. Gąsowski, J. Ronikier, Z. Zblewski, Kraków 1999.
Wybór tekstów źródłowych z historii Polski 1795‑1864, Oprac. S. Kieniewicz, T. Mencel, W. Rostocki, Warszawa 1959.