Budowa jaja zależy od typu rozwoju organizmu. Jest także dostosowana do środowiska, w którym jajo zostanie złożone. U wielu zwierząt, które składają jaja w środowisku wodnym, na zewnątrz błony żółtkowej znajduje się warstwa tzw. galarety jajowej. Natomiast zwierzęta składające jaja w suchym środowisku lądowym powlekają w drogach rodnych zapłodnione jaja osłonkami trzeciorzędowymi, które zapobiegają wysychaniu jaja oraz urazom mechanicznym. Na przykład u ptaków komórkę jajową (żółtko) otaczają warstwy białka, błony pergaminowe i zwapniała skorupka.

Każda komórka jajowa jest zaopatrzona w żółtkożółtkożółtko, z którego zarodek czerpie potrzebne do rozwoju substancje odżywcze.

Ilość żółtka zależy m.in. od sposobu rozrodu zwierząt. Jaja z małą ilością żółtka (alecytalne i oligolecytalne) występują często u tych zwierząt, których rozwój zarodkowy przebiega w organizmie matki, w ścisłym kontakcie z nim. Organizm matczyny dostarcza zarodkowi wszystkich składników niezbędnych do rozwoju, jak to ma miejsce np. u człowieka. Ten typ jaja występuje również u zwierząt o prostej budowie anatomicznej i krótkim rozwoju, u których niewielka ilość żółtka jest wystarczająca.

Jaja ze średnią ilością żółtka (mezolecytalne) występują często u tych zwierząt, których cykl życiowy obejmuje stadium larwy. Zgromadzonego materiału zapasowego wystarcza tylko na pewien okres rozwoju zarodka. Wylęgająca się larwa zmuszona jest szukać innego źródła pokarmu potrzebnego do dalszego rozwoju.

Jaja z dużą ilością żółtka (polilecytalne) występują u tych zwierząt, których cały okres rozwoju, aż do momentu wyklucia w pełni wykształconego młodego osobnika, odbywa się w jaju, poza organizmem matki. Zarodek przez cały ten czas korzysta ze zgromadzonego w jaju materiału zapasowego.

Biorąc pod uwagę rozmieszczenie żółtka, wyróżniamy komórki jajowe izolecytalne i anizolecytalne.

W zależności od położenie żółtka jaja anizolecytalne dzielimy na centrolecytalne i telolecytalne.

Zapłodniona komórka jajowa ulega wielokrotnym podziałom mitotycznym – bruzdkowaniubruzdkowaniebruzdkowaniu. Jest to pierwszy etap rozwoju zarodkowego, w wyniku którego powstaje wielokomórkowy zarodek zbudowany z komórek zwanych blastomeramiblastomeryblastomerami.

Ilość i rozmieszczenie żółtka w komórce jajowej mają wpływ na przebieg bruzdkowania.

U większości organizmów wrzeciona podziałowe tworzą się w części cytoplazmy pozbawionej żółtka.

W jajach z małą i średnią ilością żółtka podziałowi ulega cała komórka (bruzdkowanie całkowite):

• jaja z małą ilością żółtka (alcecytalne i oligolecytalne) dzielą się całe na jednakowe blastomery – bruzdkowanie całkowite równomierne;

• jaja ze średnią ilością żółtka (mezolecytalne) dzielą się tak, że powstają małe blastomery (w rejonie jaja pozbawionym żółtka) i duże blastomery (w rejonie, w którym znajduje się żołtko) – bruzdkowanie całkowite nierównomierne.

W jajach o dużej ilości żółtka (polilecytalnych) podziałom ulega jądro komórkowe z częścią cytoplazmy niezawierającą żółtka:

• w jajach z dużą ilością żółtka zgromadzonego w środkowej części (centrolecytalnych) podziałowi ulega tylko cytoplazma na obwodzie jaja (bruzdkowanie częściowe powierzchniowe);

• w jajach z dużą ilością żółtka (telolecytalnych) podziałowi ulega tylko tarczka cytoplazmy na biegunie niezawierającym żółtka (bruzdkowanie częściowe tarczkowe).

Słownik