Przeczytaj
Budowa jaja zależy od typu rozwoju organizmu. Jest także dostosowana do środowiska, w którym jajo zostanie złożone. U wielu zwierząt, które składają jaja w środowisku wodnym, na zewnątrz błony żółtkowej znajduje się warstwa tzw. galarety jajowej. Natomiast zwierzęta składające jaja w suchym środowisku lądowym powlekają w drogach rodnych zapłodnione jaja osłonkami trzeciorzędowymi, które zapobiegają wysychaniu jaja oraz urazom mechanicznym. Na przykład u ptaków komórkę jajową (żółtko) otaczają warstwy białka, błony pergaminowe i zwapniała skorupka.
Każda komórka jajowa jest zaopatrzona w żółtkożółtko, z którego zarodek czerpie potrzebne do rozwoju substancje odżywcze.
Ilość żółtka zależy m.in. od sposobu rozrodu zwierząt. Jaja z małą ilością żółtka (alecytalne i oligolecytalne) występują często u tych zwierząt, których rozwój zarodkowy przebiega w organizmie matki, w ścisłym kontakcie z nim. Organizm matczyny dostarcza zarodkowi wszystkich składników niezbędnych do rozwoju, jak to ma miejsce np. u człowieka. Ten typ jaja występuje również u zwierząt o prostej budowie anatomicznej i krótkim rozwoju, u których niewielka ilość żółtka jest wystarczająca.
Jaja ze średnią ilością żółtka (mezolecytalne) występują często u tych zwierząt, których cykl życiowy obejmuje stadium larwy. Zgromadzonego materiału zapasowego wystarcza tylko na pewien okres rozwoju zarodka. Wylęgająca się larwa zmuszona jest szukać innego źródła pokarmu potrzebnego do dalszego rozwoju.
Jaja z dużą ilością żółtka (polilecytalne) występują u tych zwierząt, których cały okres rozwoju, aż do momentu wyklucia w pełni wykształconego młodego osobnika, odbywa się w jaju, poza organizmem matki. Zarodek przez cały ten czas korzysta ze zgromadzonego w jaju materiału zapasowego.
Klasyfikacja komórek jajowych ze względu na ilość żółtka
Typ komórki jajowej | Cecha charakterystyczna | Występowanie |
---|---|---|
Alecytalna | Prawie nie zawiera żółtka. | U ssaków łożyskowych, strzykw |
Oligolecytalna (ubogożółtkowa) | Zawiera niewielką ilość żółtka. | U jeżowców, lancetników |
Mezolecytalna (średniożółtkowa) | Zawiera średnią ilość żółtka. | U nicieni, bezżuchwowców, ryb jesiotrowatych i płazów |
Polilecytalna (bogatożółtkowa) | Zawiera dużą ilość żółtka. | U owadów, ryb chrzęstnoszkieletowych i kostnoszkieletowych, gadów, ptaków oraz stekowców |
Typy budowy komórek jajowych ze względu na rozmieszczenia żółtka w obrębie cytoplazmy komórki
Biorąc pod uwagę rozmieszczenie żółtka, wyróżniamy komórki jajowe izolecytalne i anizolecytalne.
W zależności od położenie żółtka jaja anizolecytalne dzielimy na centrolecytalne i telolecytalne.
Bruzdkowanie
Zapłodniona komórka jajowa ulega wielokrotnym podziałom mitotycznym – bruzdkowaniubruzdkowaniu. Jest to pierwszy etap rozwoju zarodkowego, w wyniku którego powstaje wielokomórkowy zarodek zbudowany z komórek zwanych blastomeramiblastomerami.
Ilość i rozmieszczenie żółtka w komórce jajowej mają wpływ na przebieg bruzdkowania.
U większości organizmów wrzeciona podziałowe tworzą się w części cytoplazmy pozbawionej żółtka.
W jajach z małą i średnią ilością żółtka podziałowi ulega cała komórka (bruzdkowanie całkowite):
jaja z małą ilością żółtka (alcecytalne i oligolecytalne) dzielą się całe na jednakowe blastomery – bruzdkowanie całkowite równomierne;
jaja ze średnią ilością żółtka (mezolecytalne) dzielą się tak, że powstają małe blastomery (w rejonie jaja pozbawionym żółtka) i duże blastomery (w rejonie, w którym znajduje się żołtko) – bruzdkowanie całkowite nierównomierne.
W jajach o dużej ilości żółtka (polilecytalnych) podziałom ulega jądro komórkowe z częścią cytoplazmy niezawierającą żółtka:
w jajach z dużą ilością żółtka zgromadzonego w środkowej części (centrolecytalnych) podziałowi ulega tylko cytoplazma na obwodzie jaja (bruzdkowanie częściowe powierzchniowe);
w jajach z dużą ilością żółtka (telolecytalnych) podziałowi ulega tylko tarczka cytoplazmy na biegunie niezawierającym żółtka (bruzdkowanie częściowe tarczkowe).
Typ komórki jajowej a sposób i przebieg bruzdkowania
Typ komórki jajowej | Sposób bruzdkowania | Przebieg |
---|---|---|
Alecytalna, oligolecytalna | Bruzdkowanie całkowite (holoblastyczne) równomierne | Podziały mitotyczne obejmują całe jaja, a powstające blastomery są tej samej wielkości. |
Mezolecytalna | Bruzdkowanie całkowite nierównomierne | W wyniku podziałów mitotycznych powstają blastomery o różnej wielkości: mniejsze (mikromery) – pozbawione żółtka – umiejscowione są na biegunie animalnymbiegunie animalnym, większe (makromery) – zawierające dużą ilość żółtka – znajdują się na biegunie wegetatywnymbiegunie wegetatywnym. |
Polilecytalna | Bruzdkowanie częściowe | Podziałom ulega tylko część cytoplazmy pozbawiona żółtka (biegun animalny). |
Polilecytalna, telolecytalna | Bruzdkowanie częściowe tarczowe | W wyniku podziałów na biegunie animalnym powstaje tarczka zarodkowatarczka zarodkowa, z której powstaje zarodek. |
Polilecytalna, centrolecytalna | Bruzdkowanie częściowe powierzchniowe | Podziały zachodzą tylko na powierzchni jaja. Wnętrze jest wypełnione żółtkiem. |
Słownik
biegun twórczy jaja; biegun jaja telolecytalnego lub mezolecytalnego, na który przesuwają się jądro komórkowe i w znacznym stopniu pozbawiona materiałów zapasowych cytoplazma; na biegunie animalnym rozpoczyna się bruzdkowanie
biegun odżywczy jaja; przeciwny do animalnego biegun jaja telolecytalnego lub mezolecytalnego, na którym gromadzona jest cytoplazma bogata w związki zapasowe wykorzystywane przez rozwijający się w wyniku bruzdkowania zarodek
komórki potomne budujące zarodek, powstałe w wyniku mitotycznych podziałów zapłodnionej komórki jajowej na etapie bruzdkowania
pierwszy etap rozwoju zarodkowego polegający na wielokrotnych podziałach mitotycznych zapłodnionej komórki jajowej, przez co powstają coraz mniejsze komórki – blastomery; w wyniku bruzdkowania powstaje stadium rozwoju zarodkowego zwane blastulą
wczesne stadium zarodkowe zwierząt wytwarzających jaja telolecytalne, w postaci grupy komórek w kształcie dysku, skupionych u ptaków i gadów na biegunie animalnym
zgromadzona w komórce jajowej substancja odżywcza, będąca magazynem materiałów energetycznych niezbędnych do rozwoju zarodka; najważniejszą substancją zapasową będącą składnikiem żółtka jest lecytyna – pochodna tłuszczów