Przemiany zaczęły się w Polsce

Geneza Jesieni Ludów, czyli wyzwalania się kolejnych krajów bloku wschodniego zależnych politycznie od ZSRS spod jarzma komunizmu, sięga początku lat 80. XX wieku. Wówczas w Polsce po sierpniowych strajkachstrajki sierpniowesierpniowych strajkach, które ogarnęły cały kraj, oraz rozmowach delegacji rządowej z przedstawicielami strajkujących  – powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”NSZZ „Solidarność”Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność””. Bezradni wobec oporu społecznego komuniści ratowali się użyciem siły – 13 grudnia 1981 r. wprowadzili stan wojenny. Ruch „Solidarności” musiał zejść do podziemia, ale nie zaprzestał działania.

Prowadzona wciąż działalność opozycyjna i niechęć Polaków wobec oficjalnych władz wraz z narastającym kryzysem gospodarczym lat 80. (którego symbolem były puste półki w sklepach, ale także masowa emigracja Polaków) oraz powoli słabnącym ekonomicznie Związkiem Sowieckim wymusiły ustępstwa. Partia komunistyczna ugięła się, porozumiała ze środowiskami opozycyjnymi i 4 czerwca 1989 r. doszło do pierwszych częściowo wolnych wyborów. Wygrała je „Solidarność”, zdobywając wszystkie dostępne miejsca w sejmie (zgodnie z porozumieniami Okrągłego Stołu 65 proc. mandatów zapewnione miała partia komunistyczna i jej sojusznicy) oraz 99 proc. mandatów w wybranym w całkowicie wolnych wyborach senacie.

RqP7bJR6qk8ru1

Ilustracja przedstawia plakat wyborczy. Mężczyzna w ubraniu szeryfa znajduje się na środku. W prawej ręce trzyma karteczkę z napisem wybory. Na lewej piersi ma przypinkę z logo Solidarności. Za nim, na wysokości jego głowy i ramion jest duże logo Solidarności składające się z czerwonego napisu solidarność i odchodzącej ku górze z litery n fladze Polski. Na dole plakatu jest napis W samo południe.

Premierem pierwszego niekomunistycznego rządu został Tadeusz Mazowiecki, a ministrem finansów ekspert „Solidarności” Leszek Balcerowicz. Bardzo szybko stworzono program stabilizujący sytuację ekonomiczną oraz transformację gospodarki do systemu wolnorynkowego. W Polsce rozpoczął się długi proces prywatyzacjiprywatyzacjaprywatyzacji. Wraz z upływem lat rozwinął się sektor usług i pojawiła się klasa średnia. Zaczęły pojawiać się różnorodne możliwości inicjatyw gospodarczych. Polska szybko „goniła” rozwinięte gospodarki Europy Zachodniej . Między rokiem 1990 a 2015 produkt krajowy bruttoprodukt krajowy brutto (PKB)produkt krajowy brutto na jednego mieszkańca Polski wzrósł ponadsiedmiokrotnie.

Kolejnym ważnym elementem zmian ustrojowych było zdecentralizowaniedecentralizacjazdecentralizowanie władzy. W marcu 1990 r. powstał samodzielny finansowo samorząd terytorialny, a w kolejnych etapach reform wprowadzono zlikwidowane wcześniej powiaty i zmniejszono (w 1999 r.) liczbę województw z 49 do 16. Pierwsze wybory samorządowe odbyły się 27 maja 1990 r., a prezydenckie 25 listopada i 9 grudnia 1990 roku.

Pierwsze powszechne i bezpośrednie wybory prezydenckie były bardzo ważnym elementem przemian ustrojowych. Wygrał je przewodniczący „Solidarności” – Lech Wałęsa, zdobywając 74,25 proc. głosów. Przekazanie mu symboli polskiej władzy przez Ryszarda Kaczorowskiego, prezydenta Rzeczypospolitej na uchodźstwie, do którego doszło 24 grudnia 1990 r. na Zamku Królewskim w Warszawie, było ważnym gestem w historii demokratycznej Polski i symbolicznym końcem komunizmu. Rok później odbyły się pierwsze całkowicie wolne wybory parlamentarne.

Omawiając transformację ustrojową Polski, nie można pominąć uchwalenia tzw. Małej Konstytucji w październiku 1992 roku. Miała ona charakter przejściowy i regulowała działanie głównych instytucji państwa do momentu wejścia w życie nowej konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, co nastąpiło 16 października 1997 roku. Ta ustawa zasadnicza obowiązuje do dzisiaj. Zakazuje ona w artykule 13 tworzenia partii odwołujących się do ideologii totalitarnych, w tym komunistycznej, oraz używania przemocy w wykonywaniu władzy.

RCmpayTRKw0B61

Zdjęcie przedstawia demontaż pomnika. Na środku znajduje się wysoki postument. Górna część pomnika jest ściągana przez dźwig stojący z prawej strony. Dolna część pomnika jest w trakcie spadania z postumentu. Wokół zgromadzeni są ludzie. W tle jest kamienica z flagą Polski na szczycie.

Jednym z przełomowych wydarzeń w obalaniu komunizmu było… zburzenie pomnika Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie w połowie listopada 1989 roku. Obalenie tego monumentu uważa się za początek procesu dekomunizacjidekomunizacjadekomunizacji przestrzeni publicznej.  W następnych miesiącach sukcesywnie zaczęto wyburzać inne pomniki, m.in. w Krakowie zdemontowano pomnik Lenina, a także zmieniać nazwy ulic. W Warszawie bez żalu mieszkańcy pożegnali m.in. ulice Marchlewskiego, Świerczewskiego czy Nowotki, zamiast nich pojawiły się ulice Jana Pawła II, „Solidarności” czy Andersa. „1 Maja” był w wielu miejscach Polski zamieniany na „3 Maja”, „7 listopada” na „11 listopada”, a „Armia Ludowa” na „Armię Krajową”. Projekt ten jednak w Polsce wciąż nie został ukończony, nigdy nie została podpisana ustawa dekomunizacyjna – rugująca z przestrzeni publicznej i politycznej działaczy komunistycznych - jak to miało miejsce w byłej Czechosłowacji czy w Niemieckiej Republice Demokratycznej.

Zmiany w Niemczech i Czechosłowacji

Rządząca w NRDNRD (Niemiecka Republika Demokratyczna)NRD Socjalistyczna Partia Jedności uważana była za najbardziej represyjną wobec obywateli spośród całego bloku sowieckiego. Zapoczątkowany przez polską „Solidarność” proces obalania komunizmu w Europie pozwolił na otwarcie granic pomiędzy NRD i RFNRFN (Republika Federalna Niemiec)RFN i zburzenie muru berlińskiego. Społeczeństwo zaczęło domagać się wolnych wyborów oraz wprowadzenia wolności słowa i wolnego rynku. W dniu 9 listopada 1989 r. granica z RFN została oficjalnie otwarta. Jednoczące się Niemcy natychmiast stanęły przed trudnym wyzwaniem zintegrowania bogatego zachodu z biedniejszym, postkomunistycznym wschodem. Zjednoczenie obu państw niemieckich, a faktycznie wcielenie niemieckich landów wschodnich do struktur RFN, dokonało się 3 października 1990 roku.

RWQWjF4xk4QLt

Zdjęcie przedstawia tablicę drogową. W jej górnej części znajduje się mapa Europy z zaznaczoną granicą podzielenia Niemiec. Poniżej znajduje się podpis w języku niemieckim. Całość znajduje się na brązowym tle.

W Niemczech w ramach dekomunizacji powołano tzw. Instytut Gaucka, który do dzisiaj zajmuje się ujawnianiem akt STASISTASISTASI - byłej służby bezpieczeństwa NRD. Dzięki niemu każdy z obywateli ma dostęp do teczek gromadzonych wcześniej przez służby. Jednocześnie pracownicy instytucji publicznych wciąż podlegają lustracjilustracjalustracji pod kątem ich współpracy ze STASI.

W Czechosłowacji 17 listopada 1989 r. odbyła się demonstracja, podczas której aresztowano 150 osób. Spowodowało to kolejne manifestacje, strajki i utworzenie Forum Obywatelskiego, na czele którego stanął pisarz - opozycjonista Václav Havel. Rząd komunistyczny ostatecznie ugiął się – 10 grudnia prezydent Gustáv Husák powołał rząd koalicyjny z udziałem opozycjonistów, a następnie ogłosił rezygnację z urzędu prezydenta. W dniu 29 grudnia 1989 r. Zgromadzenie Federalne, czyli ówczesny parlament Czechosłowacji, wybrało Václava Havla na prezydenta Czechosłowacji. W czerwcu 1990 r. przeprowadzono w kraju wolne wybory. Wydarzenia te znane są jako „aksamitna rewolucja”, ponieważ przekazanie władzy odbyło się w sposób pokojowy i bez rozlewu krwi.

R10E5wHY4Un7O

Zdjęcie przedstawia protest mieszkańców Czechosłowacji. Na środku jest kobieta układająca kwiaty i poprawiająca flagę czeską. Wokół znajdują się w okręgu kwiaty. Za nim jest tłum ludzi. W tle są zabudowania miasta.

W 1991 r. w ramach dekomunizacji w Czechosłowacji wydano ustawę lustracyjną. Według niej byli współpracownicy sił bezpieczeństwa, milicji ludowej, a także funkcjonariusze partii komunistycznej mieli całkowity zakaz pełnienia kierowniczych funkcji w instytucjach publicznych. Znowelizowano również kodeks karny, który wprowadzał kary za propagowanie idei komunizmu. W 1993 r. uchwalono ustawę uznającą rząd komunistyczny za bezprawny i zbrodniczy. Potępiono Komunistyczną Partię Czechosłowacji. Czechosłowacja uznawana jest, wraz z NRD, za państwo, w którym doszło do ustawowego i pełnego przeprowadzenia procesu dekomunizacji za pomocą bezkompromisowej lustracji i usunięcia dawnych elit z życia publicznego. W innych krajach, w tym w Polsce, zerwanie z przeszłością nie miało tak radykalnego charakteru.

Wielokulturowa Jugosławia

Omawiając proces dekomunizacji i transformacji ustrojowej nie można pominąć Jugosławii. Przebieg wydarzeń był w tym państwie dramatyczny. Wpłynęła na to różnorodność religijna i etniczna (w 25‑milionowym kraju współistniały trzy główne wyznania: prawosławni, katolicy i muzułmanie, pięć podstawowych języków i dwa alfabety).

Kraje bliższe historycznie zachodowi, czyli Słowenia i Chorwacja, przy wsparciu Austrii i Niemiec dążyły do większej niezależności, aż wreszcie postanowiły wystąpić z federacji i stać się niepodległe. Szybko doszło do walk i rozlewu krwi (pierwsze strzały oddali Słoweńcy do broniących jedności państwa wojsk jugosłowiańskich). Jugosławia pogrążyła się w kilkuletniej wojnie. Jej efektem był rozpad Jugosławii i powstanie niezależnych państw: Słowenii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Macedonii, Serbii oraz Czarnogóry (w 2008 r. niepodległość ogłosiło należące do Serbii Kosowo, pozostaje jednak terytorium spornym, nieuznawanym m.in. przez część państw Unii Europejskiej). Dopiero po ponad dwóch dekadach bliskie sobie kulturowo i językowo kraje zaczęły bliżej współpracować, na polu kultury zjawisko to nazywane jest „jugonostalgiąjugonostalgiajugonostalgią”.

Jesień Ludów: spokojne Węgry, krwawa Rumunia

Drugim, oprócz Polski, liderem przemian na przełomie lat 80. i 90. były Węgry. Pierwszym krokiem było odsunięcie od władzy Jánosa Kádára (wieloletniego I sekretarza Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej) w 1988 r., a w listopadzie tego roku premierem został komunistyczny polityk uważany za radykalnego reformatora - Miklos Nemeth. Węgierscy komuniści zgodzili się na proces zmiany systemu w zamian za gwarancję bezpieczeństwa i nierozliczanie ich rządów. W czerwcu 1989 r. doszło do obrad tzw. trójkątnego stołu – wzięli w nich udział przedstawiciele władz komunistycznych, organizacji społecznych (pozostających pod wpływem reżimu) i opozycji. Ponieważ opozycja nie zgodziła się na sejm kontraktowy, dlatego ustalono, że zostaną zorganizowane wolne wybory z systemem wielopartyjnym. Obrady zakończyły się we wrześniu 1989 r. W Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej większą rolę zaczęli odgrywać młodzi reformatorzy, którzy przyspieszyli zmiany gospodarcze i polityczne. Przywrócili m.in. zasady gospodarki rynkowej, zmienili nazwę państwa i wykreślili z konstytucji zapis o kierowniczej roli partii. Zmiany w konstytucji urzędujący wciąż stary parlament przyjął 23 października 1989 r., co było w pewnym sensie symbolicznym hołdem dla uczestników węgierskiego Października ’56. W marcu 1990 r. w wolnych wyborach do parlamentu komuniści ponieśli druzgocącą klęskę. Transformacja ustrojowa na Węgrzech przebiegła pokojowo, ale także bez rozliczenia poprzedniego reżimu oraz bez przeprowadzania pełnej lustracji. 

RooXdUBtq9Ws4

Zdjęcie przedstawia demonstracje na Węgrzech. Na środku ulicy znajduje się tłum ludzi. Większość z nich ma transparenty. Jeden mężczyzna trzyma flagę Węgier. W tle są drzewa oraz bogato zdobione kamienice.

W Bułgarii zmiany nastąpiły w 1990 r., kiedy to definitywnie odsunięto od władzy Todora Żiwkowa stojącego na czele władz komunistycznych nieprzerwanie od 1954 roku. W styczniu 1990 r. Bułgarska Partia Komunistyczna (BPK) zniosła w konstytucji zapis o przewodniej roli partii, w kwietniu na miejsce BPK utworzono lewicową Bułgarską Partię Socjalistyczną i przeprowadzono pierwsze wolne wybory, które spadkobierczyni BPK wygrała. Pod koniec 1990 r. w ramach przemian ustrojowych zlikwidowano ostatecznie republikę ludową, zastępując ją nazwą Republika Bułgarii.

W Rumunii wyzwolenie się z rządów komunistycznych było niezwykle trudne ze względu na fakt, że do jesieni 1989 r, było to państwo rządzone przez twardego dyktatora Nicolae Ceaușescu. W grudniu 1989 r. Ceaușescu został obalony w wyniku krwawej rewolucji, a następnie – po krótkiej „rozprawie” przeprowadzonej przez samozwańczy i prowizoryczny sąd wojskowy złożony z oficerów, którzy wypowiedzieli lojalność jego reżimowi – skazany i rozstrzelany wraz z żoną. Co ciekawe: dyktator do końca nie wierzył, że ktoś mu się sprzeciwił, i w teatralny sposób próbował rozkazywać swoim krępującym go i stawiającym przed plutonem egzekucyjnym żołnierzom.

Do władzy w Rumunii najpierw doszli przedstawiciele Frontu Ocalenia Narodowego (organu powołanego podczas grudniowej rewolucji, składającego się z wojskowych oraz członków umiarkowanego skrzydła Rumuńskiej Partii Komunistycznej, przekształconego potem w partię polityczną), a w 1996 r. – dotychczasowa opozycja.

Rb2yfQiklE3NB

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn. Siedzą na fotelach. Mężczyzna z lewej ma ciemne, krótkie włosy, garnitur w prążki, krawat w paski i białą koszulę. Po prawej stronie siedzi mężczyzna w jasnych, krótkich włosach, kwadratowych okularach, ciemny garnitur, jasny krawat i białą koszulę. Na stoliku przed nimi leżą kwiaty.

ROjPMZNSXnV4g

Zdjęcie przedstawia dyktatora Rumunii z żoną. Idą oni środkiem deptaka. Mężczyzna ubrany jest w ciemny garnitur a kobieta w ciemnoszarą sukienkę. Za nimi w rzędzie idą mężczyźni w garniturach. W tle stoi tłum ludzi z plakatami i transparentami.

Najważniejszą zmianą, jaką pociągnęła za sobą transformacja ustrojowa, było ustanowienie demokratycznych podstaw prawnych państw. We wszystkich krajach dawnego bloku socjalistycznego doszło do podziału władz i rezygnacji z rządów jednej partii – partii komunistycznej. Ustanowiono gwarancję wolności i pluralizmu politycznegopluralizm politycznypluralizmu politycznego, likwidując tym samym monopolmonopolmonopol jednej partii. Wprowadzono także zasadę praworządności i suwerenności narodu, który ma prawo do wyboru swoich przedstawicieli.

Wszystkie niemal państwa Europy byłego bloku sowieckiego rozpoczęły okres przemian politycznych i gospodarczych, które doprowadziły do uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej i w NATO. Polska, Czechy, Słowacja, Węgry i Słowenia przystąpiły do UE w 2004 r., Bułgaria i Rumunia w 2007 r., a Chorwacja w 2013 r. (Macedonia Północna, Czarnogóra, Serbia oraz Bośnia i Hercegowina negocjują akcesję). W NATO są wszystkie kraje omawianego regionu z wyjątkiem Serbii oraz Bośni i Hercegowiny. Jako pierwsze do paktu przystąpiły Polska, Czechy i Węgry, a nastąpiło to już w 1999 roku.

Rozpad kolosa

Związek Sowiecki od początku lat 80. pogrążał się w coraz większym kryzysie politycznym i ekonomicznym. Niedobory towarów stały się powszechnym zjawiskiem. Rozwój przemysłu uległ zahamowaniu, a trudności w rolnictwie zmusiły kraj do sprowadzania zboża z zagranicy. Na wszystkich szczeblach władzy szerzyła się korupcja. Do tego doszła jeszcze przedłużająca się interwencja Sowietów w Afganistanie.

Podjęte przez nowego I sekretarza KPZR Michaiła Gorbaczowa próby reform opierające się na jawności przepływu informacji (glasnost) oraz restrukturyzacji (pierestrojka) zakończyły się niepowodzeniem. Kraj szybko zmierzał ku przepaści. Rosła inflacja, a dochód narodowy brutto w drugiej połowie lat 80. nie przekraczał 2%. W republikach sowieckich nasilały się też tendencje odśrodkowe i dążenia niepodległościowe. Władza sekretarza generalnego oraz centralnych organów państwa znacznie osłabła. Gorbaczow, aby przeciwdziałać dalszemu rozkładowi kraju, ogłosił w 1989 r. demokratyczne wybory do parlamentu rosyjskiego oraz doprowadził do powołania urzędu prezydenta, który sam objął. Przeprowadzane reformy zdaniem wielu dawnych działaczy były zbyt mało radykalne. Domagali się oni zasadniczych zmian w strukturze Związku Sowieckiego. Na czele tej grupy znalazł się Borys Jelcyn, który już wkrótce jako prezydent Rosyjskiej FSRR stał się głównym rywalem Gorbaczowa. Po drugiej stronie znajdowała się grupa najwyższych funkcjonariuszy KPZR oraz wojska na czele z wiceprezydentem Giennadijem Janajewem. W nocy z 18 na 19 sierpnia 1991 r. zorganizowali oni pucz, którego celem było przejęciem władzy w celu ratowania jedności ZSRS. Choć zamachowcy zostali aresztowani po trzech dniach, to nic nie było już jednak w stanie powstrzymać rozpadu Związku Sowieckiego. W ciągu najbliższych miesięcy piętnaście republik sowieckich ogłosiło niepodległość.

RMxUOQyNtVdyZ

Mapa przedstawia republiki należące do ZSRS. Numer 1 to Armenia. Numer 2 Azerbejdżan. Numer 3 Białoruś. Numer 4 Estonia. Numer 5 Gruzja. Numer 6 Kazachstan. Numer 7 Kirgistan. Numer 8 Łotwa. Numer 9 Litwa. Numer 10 Mołdawia. Numer 11 Rosja. Numer 12 Tadżykistan. Numer 13 Turkmenistan. Numer 14 Ukraina. Numer 15 Uzbekistan.

W grudniu 1991 r. przedstawiciele władz Rosji, Ukrainy i Białorusi spotkali się w Puszczy Białowieskiej i ostatecznie podjęli decyzję o rozwiązaniu Związku Sowieckiego. Jednocześnie powołano do życia Wspólnotę Niepodległych Państw, w skład której weszło 11 byłych republik sowieckich (bez Litwy, Łotwy, Estonii oraz Gruzji; ta ostatnia po początkowym akcesie opuściła WNP w 2005 roku). Celem istnienia tej organizacji jest współpraca w zakresie polityki, kultury, gospodarki i wojskowości. Pomysł zacieśnienia współpracy spotkał się z pozytywnym odzewem wyłącznie ze strony Rosji i Białorusi, reszta dawnych republik sowieckich sprzeciwiła się temu. Do dziś zatem więzi łączące państwa członkowskie WNP mimo spotkań i kilku inicjatyw pozostają dość luźne. Białoruś, po dojściu do władzy w 1994 r. prezydenta Aleksandra Łukaszenki, ściśle współpracuje z Rosją, próbując czasem utrzymać pozory niezależności (zachowuje własną walutę).

RkVCByb05ccW6

Zdjęcie przedstawia flagę Wspólnoty Niepodległych Państw. Składa się z białych kolumn po cztery z każdej strony. Okalają one w górnej części żółte kółko. Całość jest na niebieskim tle.

Mołdawia, targana sprzecznościami i osłabiona rozbiciem państwa (w Naddniestrzu rządzą pro‑rosyjscy separatyści), w ostatnich latach wraca się ku zachodowi, jednak lata zaniedbań sprawiają, że droga tego kraju do UE wydaje się daleka. W lipcu 2021 r. prezydenci Ukrainy, Mołdawii i Gruzji podpisali porozumienie dotyczące współpracy na rzecz przystąpienia tych krajów do Unii Europejskiej.

R1NsFTpHphkag

Mapa przedstawia Europę. Zaznaczono na niej NRD, Polskę, Czechosłowację, Węgry, Rumunię i Bułgarię.

W krajach bloku wschodniego droga odchodzenia od komunizmu przebiegała w różny sposób. Zależało to od czynników wewnętrznych i zewnętrznych w poszczególnych państwach. W niektórych państwach transformację udało się przeprowadzić bez ofiar, w innych nie obeszło się bez rozlewu krwi. Zmiany ustrojowe, poza reformami gospodarczymi i politycznymi, wiązały się także z ustawodawstwem lustracyjnym. Czechosłowacja i NRD przeprowadziły ten proces bardzo szybko. W Polsce ustawa, która usuwałaby byłych komunistów z życia publicznego, nie weszła w życie. Wszystkie niemal państwa Europy byłego bloku sowieckiego rozpoczęły okres przemian politycznych i gospodarczych, które w wielu przypadkach doprowadziły do uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej i w NATO.

Słownik

Słowa kluczowe

komunizm, dekomunizacja, NSZZ „Solidarność”, Jesień Ludów, Europa Wschodnia, świat na przełomie tysiącleci

Bibliografia

J. Kochanowski, Dzieje najnowsze po 1939 roku. Ćwiczenia źródłowe z historii dla szkół średnich, t. 5, Warszawa 1999.

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2017.

1989 – koniec systemu. Polska, Węgry, NRD, Czechosłowacja, Bułgaria, Rumunia, red. Piotr Głogowski, Warszawa 2014.

E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.