Początków upadku komunizmu w krajach Europy Środkowo‑Wschodniej należy dopatrywać się na przełomie lat 70. i 80. XX w. Wybór na papieża Karola Wojtyły w 1978 r. wzmógł w Polsce uczucia patriotyczne i miał ważny wpływ na powstanie niezależnego od władz związku zawodowego NSZZ „Solidarność”.

W 1981 r. prezydentem Stanów Zjednoczonych został Ronald Reagan, który postanowił osłabić „imperium zła”, czyli Związek Sowiecki, i pomóc krajom pozostającym pod politycznym i gospodarczym wpływem ZSRS. W tych działaniach popierała go konserwatywna brytyjska premier Margaret Thatcher). Amerykański prezydent wspierał ruch antykomunistyczne w różnych częściach świata (w tym polską „Solidarność”) i rozpoczął wyścig zbrojeń (tzw. gwiezdne wojny), których ZSRS nie miał szans wygrać. Stany Zjednoczone udzielały również poparcia i pomocy Afgańczykom, którzy od 1979 r. prowadzili na swoim terytorium wojnę ze Związkiem Sowieckim.

Po kilku latach ta sytuacja doprowadziła do bankructwa, a w konsekwencji do rozpadu ZSRS. Związek Sowiecki nie miał już ani sił ani środków, by tłumić ruchy niepodległościowe w krajach, które były w strefie jego wpływów od końca II wojny światowej. Fala uwalniania się kolejnych krajów spod dominacji sowieckiej była już nie do zatrzymania. Jednak po okresie entuzjazmu związanego z tzw. Jesienią Ludów musiały się one zmierzyć z wieloma problemami i wyzwaniami związanymi z procesami transformacji.