Racjonalizm oświeceniowy

Program oświecenia znalazł swój najbardziej charakterystyczny wyraz w artykule Immanuela Kanta (1724‑1804), wówczas młodego filozofa niemieckiego, który później stworzył oryginalny system filozoficzny, odległy od założeń oświeceniowych. Artykuł nosił tytuł Co to jest oświecenie. Pisał w nim:

Zabobony i fałszywa pobożność były krytykowane również w tekstach literackich, np. w bajkach i satyrach, czyli popularnych w oświeceniu gatunkach literackich. Jednym z przykładów jest bajka Ignacego Krasickiego Dewotka:

Autor krytykuje w niej pobożność, która ogranicza się tylko do biernej modlitwy i wyznawania dogmatów, nie ma natomiast przełożenia na życie.

RSkpIJoR2HL281

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Jego włosy są ufryzowane. Nad uszami ułożone w dwa loki.

Kant uznawał rozumrozum (umysł)rozum za środek dostępny każdemu człowiekowi i dla każdego odpowiedni w samodzielnym dochodzeniu do prawdy. Poznanie racjonalistyczne przestało więc być drogą dla wybranych, narzędziem filozofów, źródłem metafizycznej spekulacji, a miało służyć krytycznej refleksji na temat świata i wiedzy dostępnej każdemu człowiekowi. W ten sposób racjonalizmracjonalizmracjonalizm stał się pojęciem bardziej światopoglądowym niż filozoficznym. Racjonalistą był każdy człowiek myślący krytycznie, dążący do poznania prawdy o rzeczywistości, a nie tylko nieliczni adepci hermetycznej wiedzy filozoficznej. W tym sensie racjonalistami byli wszyscy najważniejsi filozofowie epoki oświecenia, w szczególnie twórcy Wielkiej Encyklopedii Francuskiej – dzieła, w którym oświeceniowy kult rozumu doszedł do głosu w najpełniejszy sposób. Wolter (właśc. François‑Marie Arout, 1694‑1778), Denis Diderot (1713‑1784), Jean d’Alembert (1717‑1783), Paul Holbach (1723‑1789) tworzyli Encyklopedię jako wyraz dumy z człowieka, który potrafi poznawać świat w sposób krytyczny, oparty na doświadczeniu i odwołujący się do faktów.

Oświeceniowy naturalizm

Oświecenie jako pierwsza epoka w historii kultury europejskiej podała w wątpliwość istnienie transcendencji (rzeczywistości metafizycznej), czyli świata pozaempirycznego. Filozofia okresu oświecenia negowała istnienie sfery metafizycznej – duchowej i boskiej, uznając przekonania jej dotyczące za przesądy i zabobony. Zainteresowania rzeczywistością ograniczały się do tego, co przyrodnicze, materialne i fizyczne, a zasięg ludzkiego poznania - do tego, co istnieje empirycznieempiryzmempirycznie. To przekonanie o realnym istnieniu jedynie rzeczywistości przyrodniczej nazywane jest naturalizmem ontologicznymnaturalizm ontologicznynaturalizmem ontologicznym (materializmem). W myśl tego poglądu istnieje tylko to, co empiryczne – doświadczalne zmysłowo, co daje się obserwować w doświadczeniu, oraz to, co materialne – co istnieje w czasie i przestrzeni i daje się mierzyć oraz opisać w kategoriach liczbowych.  Do naturalistów należeli encyklopedyści, najsłynniejszym jednak oświeceniowym materialistą był Julien de La Mettrie (1709‑1751). Z naturalizmem łączy się ateizmateizmateizm – przekonanie odrzucające istnienie Boga i jakichkolwiek bóstw oraz bytów metafizycznych, a także deizmdeizmdeizm uznający Boga jedynie za twórcę świata – wielkiego zegarmistrza, który stworzył zegar, ale potem nie ingerował już w jego działanie.  Denis Diderot pisał w haśle zawartym w Wielkiej Encyklopedii Francuskiej:

Empiryzm oświeceniowy

Oświeceniowy empiryzm czerpie z długiej europejskiej tradycji filozoficznej, która głosi, że źródłem ludzkiego poznania jest doświadczenie, a najwartościowszym narzędziem tego poznania są zmysły. Program nowożytnego empiryzmu przedstawił XVI‑wieczny filozof angielski Francis Bacon (1561‑1626) w dziele Novum Organum (1620). Bacon zapisał w nim program aktywnego zadawania pytań naturze w postaci eksperymentu i zalecał łączenie poznawania racjonalistycznego z empirycznym – przetwarzania danych doświadczalnych za pomocą rozumu. Najważniejszym przedstawicielem XVII‑wiecznego empiryzmu był John Locke (1632‑1704), reprezentant oświecenia angielskiego, o półwiecze późniejszego od oświecenia francuskiego. Program empiryzmu Bacona i Locke’a stał się filozoficznym fundamentem nowożytnej naukinaukanauki, a w XVIII stuleciu podstawą filozoficznego programu epoki oświecenia. W związku z ideą naturalizmu ontologicznego, za jedyną drogę poznania świata przyrody ludzie oświecenia uznali metodę empiryczną – doświadczalne badanie rzeczywistości. Stąd scjentystycznescjentyzmscjentystyczne konsekwencje myśli tej epoki – fascynacja możliwościami ludzkiego rozumu wykorzystywanego do poznania świata przy pomocy doświadczenia oraz wiara w naukę i postęp ludzkości dzięki nauce. W Encyklopedii Jean‑François Mormontel (1723‑1799) pisał:

Słownik