Krzysztof Michalski Heidegger i filozofia współczesna

Doświadczając, wyobrażając sobie coś, myśląc czy mówiąc o czymś napotykamy różnego rodzaju przedmioty. Jak to się dzieje, że napotykają nas one w takim właśnie kształcie: jako rzeczy, ludzie, zdarzenia, wartości itd.? Oto pytanie fenomenologii. 

Metoda fenomenologiczna jest więc analizą i opisem samego procesu zjawiania się czegoś, badaniem stosunku różnych perspektyw i sposobów prezentacji do tego, co w nich dane, nie analizą przedmiotu, lecz analizą projektu wszelkiego możliwego spotkania z przedmiotem […].

R2f7QzEi2wMPs1

Ilustracja przedstawia dwóch rozmawiających ze sobą mężczyzn. Mężczyzna po lewej jest młodszy, ma krótkie, kręcone włosy, podpiera głowę ręką. Mężczyzna po prawej jest starszy, jest łysiejący, ma krótkie włosy po bokach oraz długą brodę. Gestykuluje.

Warto podkreślić, że tak pojęta propozycja fenomenologii nie jest po prostu propozycją wzięcia pod uwagę jakiegoś zaniedbywanego dotąd przedmiotu. Nie chodzi o zbadanie jakiejś dziedziny przedmiotowej, która dotychczas była dla nauki białą plamą. Sfera zjawiania się nie jest przecież przedmiotem takim jak inne: nie jest w ogóle przedmiotem. Może ujawnić się tylko za pośrednictwem tego, co się zjawia. Różnorodne perspektywy, sposoby, w jakich prezentuje się nam to, co jest – wszystko to, co obejmujemy wspólną nazwą „sfera zjawiania się” nie są przecież jawne jako takie […]. Chcąc […] wydobyć na jaw samą tę sferę zjawiania się […] trzeba „odwrócić uwagę” od tego, co się prezentuje, od rzeczy, ludzi, zdarzeń, z którymi mamy do czynienia […]. Odwrócenie uwagi czy „redukcja” (redukcja fenomenologicznaredukcja fenomenologicznaredukcja fenomenologiczna) oznaczają tu jednak tylko zmianę stosunku do tego, co napotykamy, modyfikację ujęcia, a nie modyfikację treści. W opisie fenomenologicznym mamy do czynienia dokładnie z tym światem, z którym mamy do czynienia na co dzień – tyle, że ujętym z innego punktu widzenia: z punktu widzenia sposobów zjawiania się, a nie tego, co się w nich zjawia […].

RYjTodET6d4SD1

Zdjęcie przedstawia kolorowe kredki zanurzone w kieliszku wypełnionym wodą. Kredki w wodzie wydają się być większe.

Jak z tego widać „metoda fenomenologiczna” nie jest metodą w sensie narzędzia; nie jest jednym z możliwych sposobów dostępu do rzeczy, sposobem, który można zastosować lub nie, zależnie od chęci i okoliczności. Jedną z metod umieszczenia gwoździa w ścianie jest wbicie go młotkiem, ale przecież wiadomo, że można to zrobić również innymi „metodami” (np. wstrzelić za pomocą specjalnego pistoletu). Fenomenologia jest „metodą” w całkiem innym sensie. Jest próbą całościowej zmiany sposobu widzenia, próbą otwarcia nowego horyzontu, który normalnie jest przed nami zakryty. […] „Metoda” jest tu nierozerwalnie związana z „rzeczą”; jest po prostu sposobem ujawniania się jej samej.

Opis tej sfery […] wymaga zmiany stosunku do świata i do siebie, wymaga poddania naszego doświadczenia procesowi redukcji (redukcja fenomenologiczna), który pozwoliłby za tym, co napotykamy, odszukać projekt wszelkiego możliwego spotkania, czyli sferę zjawiania się właśnie. Tak pojęty opis fenomenologiczny zakłada istotne odniesienie do jedynego w swoim rodzaju bytu: bytu, którego istotą jest projektowanie, konstytucja sposobów ujawniania się czegokolwiek [w świadomości].

[…] 

Nasza świadomość jest z istoty skierowana na przedmioty, jest zawsze świadomością czegoś, czy, jak powiada Husserl, „świadomością intencjonalną” (intencjonalnośćintencjonalnośćintencjonalność) i jako taka jest jedynym „miejscem”, którym ujawnia się wszelka przedmiotowość. Perspektywy, sposoby prezentowania się, sfera zjawiania się w ogóle to zatem, wedle Husserla, po prostu różne sposoby uświadamiania sobie czegoś, różne sposoby obecności czegoś w moim przeżyciu.

R1R2Z5LsVGYlf1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma półdługie, falujące włosy oraz gęstą brodę z wąsami. Ubrany jest w garnitur.

Opis fenomenologiczny – opis tej sfery – powinien więc być, jego zdaniem, opisem świadomości intencjonalnej. Same przeżycia nie są jednak przedmiotami w pierwotnym sensie. Są dane w inny sposób: żeby je sobie uświadomić, trzeba wziąć pod uwagę samą czynność uświadamiania sobie czegoś, trzeba odwrócić wstecz (reflexio), ku sobie samemu, spojrzenie biegnące ku napotykanym przedmiotom. Zamiast uświadamiać sobie przedmioty, trzeba uświadomić sobie sam akt uświadamiania.

Fenomenologia powinna być więc, wedle Husserla, refleksją świadomości nad sobą samą, samowyjaśnieniem świadomości. Wymaga to zredukowania pola badań do samej – inaczej: „czystej” świadomości intencjonalnej, a więc wyłączenia wszystkiego, co znajduje się „poza” świadomością, wszystkiego, co względem niej transcendentnetranscendentnytranscendentne; „redukcji do czystej immanencjiimmanentnyimmanencji” (redukcja transcendentalnaredukcja transcendentalnaredukcja transcendentalna). Nie chodzi tu o abstrahowanie od wszelkiej rzeczywistości pozaświadomościowej. Świadomość jest przecież zawsze świadomością czegoś i bez przedmiotu jest nie do pojęcia.

Redukcja pozostawia bez zmian treść świadomości. Przedmiot, na który świadomość jest pierwotnie skierowana – a więc przedmiot transcendentny – powinien zostać jedynie przesunięty na drugi plan, by można było skierować całą uwagę na nowy przedmiot: przeżycie, w którym przedmiot transcendentny jest dany. 

Jak jednak przeprowadzić taką redukcję? Nasza świadomość skierowana jest na przedmioty transcendentne; uświadamiamy je sobie, powiada Husserl, jako elementy stale obecnego, istniejącego niezależnie od nas świata. Przekonanie o niezależnym od nas istnieniu tego świata nazywa Husserl „generalną tezą nastawienia naturalnego”. Spróbujmy jednak – powiada – „wziąć w nawias”, „zawiesić” to przekonanie; nie zanegować go, lecz po prostu nie czynić z niego żadnego użytku. Nasze doświadczenie ulegnie wówczas swoistej modyfikacji. Na miejsce realnie istniejącego świata wejdzie świat jako pojawiający się w świadomości czy lepiej: pewien zawarty w świadomości sens postrzegany, przypominany itd.

[…] 

Redukcja ma za zadanie ograniczenie pola doświadczenia do […] stanu całkowitej bezpośredniości, braku jakiejkolwiek mediacji między przeżyciem a jego treścią. A stan taki jest możliwy tylko wtedy, gdy refleksja świadomości nad własnymi treściami jest zarazem konstytucją tych treści; gdy świadomość ustanawia sens świata, który jest jej dany. W rezultacie „redukcji do immanencji” (redukcja transcendentalna) napotykana przez nas w doświadczeniu postać świata – sens, jakim świat jawi się przed nami, okazuje się więc produktem „świadomości intencjonalnej”. Odsłania swą subiektywnąsubiektywizmsubiektywną genezę. Fenomenologia staje się czymś w rodzaju „archeologii świadomości”; próbą odnalezienia rodowodu uświadamianych przez nas sensów w ukrytym na pierwszy rzut oka życiu świadomości, próbą odsłonięcia tajemnej pracy świadomości (Husserl nazywa tę pracę konstytucją), której rezultatem są widziane przez nas postacie rzeczy. […]

RpZJSDbtkf4hn1

Zdjęcie przedstawia archeologów podczas wykopalisk. Archeolodzy odsłaniają z ziemi fragment ściany z malowidłem. Malowidło przedstawia wizerunek mężczyzny z aureolą.

RCtvNdu6dxr6q1

Ilustracja przedstawia człowieka. Na jego sylwetkę naniesiony jest schemat. Ukazuje połączenia między oczami, ręką a wnętrzem głowy.

Fenomenologia w ujęciu Husserla jest próbą […] radykalnego uzasadnienia ludzkiej wiedzy. Jeśli chce się adekwatnie opisać transcendentny przedmiot […] trzeba tę jego transcendencję przedstawić jako element immanentnego sensu przedmiotowego. Wiedza o transcendentnym świecie przedmiotowym możliwa jest tylko jako wiedza o ukonstytuowanym przez świadomość sensie tego świata. W celu uzyskania tej wiedzy trzeba więc przeprowadzić redukcję transcendentalną, redukcję do czystego, transcendentalnego ja. Dopiero wówczas […] świat pojawi się przed nami taki, jaki jest. Transcendentalne ja okazuje się zatem najpełniejszą realizacją ideału „niezaangażowanego obserwatora” […]. Redukcja transcendentalna okazuje się najbardziej radykalną próbą osiągnięcia „czystego”, wyzwolonego z wszelkich subiektywnych „przesądów” spojrzenia, najdalej idącym wysiłkiem przekształcenia naszego doświadczenia w pole obserwacji, a nie uczestnictwa. Fenomenologia okazuje się najbardziej konsekwentną próbą uzasadnienia obiektywności ludzkiej wiedzy w tradycyjnej, kartezjańskiej perspektywie.

2 Źródło: Krzysztof Michalski, Heidegger i filozofia współczesna, Warszawa 1978, s. 12–19.