Przeczytaj
Władca, jego dwór i drużna
Na czele państwa piastowskiego stał monarcha posługujący się tytułem księcia lub króla. Władzę sprawował w interesie swojej dynastii. Rządząc, opierał się na wybranej przez siebie radzie monarszej, na książęcej drużynie, urzędnikach i duchowieństwie. Jedyną formą udziału społeczeństwa w sprawowaniu władzy był wiec, czyli zgromadzenie ludzi wolnych.
Początkowo cała ziemia w państwie należała do władcy. Do niego należał również nadzór takimi dziedzinami jak choćby łowiectwo, bartnictwo, rybołówstwo, młynarstwo, górnictwo (w tym wydobycie i handel solą), budowa grodów, handel czy mennictwo. Panujący udzielał pozwoleń na zajmowanie się tymi pracami. Robił to w nagrodę za zasługi, ale koncesjękoncesję można też było wykupić.
Władca rządził przy pomocy urzędników dworskich. Najważniejszym dygnitarzem był komes nadworny nazywany też wojewodą lub palatynempalatynem. W imieniu władcy dowodził wojskiem i zastępował go w funkcjach sędziowskich i administracyjnych. Kanclerz był sekretarzem władcy. Przygotowywał i potwierdzał dokumenty. Kierował też dyplomacją. Skarb, w którym trzymano kosztowności i dokumenty, nadzorował skarbnik. Natomiast komornik zarządzał osobistym majątkiem władcy, kierował dworem i dbał o jego utrzymanie.
Państwo było podzielone na prowincje, te zaś dzieliły się na okręgi grodowe, czyli kasztelanie. Kasztelan dowodził załogą danego grodu i pospolitego ruszenia z podlegającego mu okręgu. Ponadto pełnił funkcje administracyjne i sądownicze. Swoje zadania wykonywał przy pomocy własnych urzędników – np. sędziego grodowego, wojskiego, włodarza.
Książę piastowski, choć był właścicielem całego państwa, prowadził też działalność gospodarczą na własny rachunek – własny, to znaczy osobisty, a nie w interesie swojej dynastii. Polegała ona na zasiedlaniu pustek (nieużytków) jeńcami wojennymi. Powstawała w ten sposób domena książęca. Dochody z tych włości stanowiły prywatną własność księcia.
Ważnym elementem organizacji państwa była drużyna książęca. Książę łożył na jej utrzymanie i dowodził nią. Drużyna, która za czasów Mieszka I liczyła trzy tysiące najlepiej wyszkolonych i wyposażonych konnych wojowników, służyła księciu podczas wypraw wojennych, ale zapewniała także posłuszeństwo jego własnych poddanych. Członkowie drużyny przebywali w grodach budowanych w całym kraju.
Taka forma utrzymywania wojska i grodów okazała się niezwykle kosztowna. Drużynnicy nie zajmowali się niczym innym oprócz wojaczki. Piastowie z czasem zaczęli nadawać drużynnikom ziemię jako beneficjumbeneficjum. Ci ostatni mogli odtąd czerpać z niej dochody. Musieli jednak sami się utrzymać, wyekwipować i stawać do walki na każde wezwanie władcy.
W czasie wojny władca mógł też powołać pospolite ruszenie składające się ze wszystkich wolnych mężczyzn. Szczególną grupę stanowili w nim wojowie, czyli piechota. Nazywani też włodykami, byli drobnymi posiadaczami ziemi zwolnionymi z prawie wszystkich ciężarów na rzecz księcia w zamian za obowiązek służby wojskowej na każde wezwanie. Grupa ta w XI w. połączyła się z osadzanymi na ziemi dawnymi drużynnikami. To spośród obdarowanych ziemią wojów i drużynników zaczęła się formować grupa możnych. W wiekach XI i XII stosunkowo łatwo było się w niej znaleźć w wyniku osobistych zdolności i zasług.
Możni
Górną warstwę społeczeństwa tworzyła bezpośrednio związana z dynastią grupa możnowładców. Dysponowali oni nie tylko większymi gospodarstwami, ale również wykorzystywali pracę osób niewolnych. Jednak głównym źródłem bogactwa możnych był współudział w dochodach monarchy. Urzędnicy zatrzymywali bowiem określoną część zebranych danin jako swoje wynagrodzenie. Najznaczniejsi spośród nich, zwani komesami, sprawowali urzędy państwowe i zarządzali grodami.
Rola możnych wzrosła w okresie rozbicia dzielnicowego, ale już ojciec Bolesława Krzywoustego, Władysław I Herman, był w pewnym okresie faktycznie uzależniony od swojego palatyna Sieciecha, który jawnie dążył do przejęcia władzy. Sieciech dysponował tak dużą kontrola nad częścią ziem, że jako pierwszy w historii Polski bił własną, prywatną monetę. Fundował też kościoły.
Duchowieństwo
Struktura społeczna zaczęła się komplikować, gdy od XI w. książęta piastowscy zaczęli nadawać ziemię na własność także Kościołowi. Miejscowi chłopi z poddanych księcia stawali się poddanymi Kościoła. Ich pozycja społeczna zbliżała się do położenia niewolnych.
Największe prywatne dobra w piastowskim państwie znajdowały się w posiadaniu instytucji kościelnych. Bulla papieża Innocentego II z 1136 r. daje wyobrażenie o wielkości dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Składało się na nie 150 osad, tzn. około tysiąc gospodarstw z sześcioma tysiącami pracującej na tym terenie ludności zależnej. Arcybiskup miał prawo pobierania dziesięcinydziesięciny w zbożu, miedzi, żelazie, skórkach lisich i kunich, jak również opłat z karczm, targów oraz cła w grodach i na przejściach drogowych. Duże dobra należały też do biskupa krakowskiego, wrocławskiego i klasztorów. Zarazem były one wyłączone spod prawa książęcego w zakresie skarbowym i sądowym.
Lud: kmiecie, rataje, niewolnicy
W początkach panowania Piastów najliczniejszą grupą ludności byli tak zwani pospolici wolni. Stosunkowo nieliczną grupę tworzyli niewolni – brańcy wojenni, osiedlani na terenach dotąd niezagospodarowanych.
Ponieważ ziemia należała do władcy, ludność, która ją użytkowała, zobowiązana była do uiszczania różnorodnych świadczeń: danin i posług. Daniny płacone były w postaci dóbr materialnych (miodu, zboża, bydła, świń itp.). Posługi świadczono w formie robocizny, budując grody, mosty.
Zwyczaj uiszczania danin pochodził jeszcze z czasów plemiennych. Takie pradawne świadczenie stanowiła choćby danina opolna polegająca na oddawaniu krowy lub wołu (albo obu zwierząt) z danego opolaopola. Równie starą genezę miała gościtwa, nakładająca na ludność obowiązek ugoszczenia panującego i jego dworu w czasie ich podróży po kraju.
Istniało jeszcze wiele innych obciążeń: posługi komunikacyjne (podwoda, czyli dostarczanie koni wierzchowych), obowiązek pilnowania grodów, rekompensata za możliwość wypasu bydła (narzaz), danina zbożowa na wyżywienie załogi grodu. Do tego dochodziły dodatkowe, lokalne obciążenia. Wszystkie one często poważnie obciążały gospodarkę chłopską.
Ludność zamieszkująca podgrodzia nie różniła się pod względem tych obciążeń od ludności wiejskiej. Mieszkali tam zarówno wolni, jak i poddani księcia, Kościoła i możnych oraz ludność niewolna. Rozwój podgrodzi przebiegał wolno, bo powszechnie panująca gospodarka naturalnagospodarka naturalna nie stwarzała wystarczająco szerokiego rynku zbytu dla produkcji miejskiej i okazji do wymiany handlowej między grodami.
W miarę procesu feudalizacjifeudalizacji w piastowskim państwie zmniejszała się liczba wolnych chłopów, a mnożyły się kategorie półwolnej ludności rolniczej. Tych chłopów, którzy musieli odpracowywać zaciągnięte u wierzyciela długi, nazywano zakupieńcami, natomiast tych, którzy zadłużyli się na założenie gospodarstwa – ratajami. Przypisańcy byli zaś przypisani do włości feudalnych nadawanych możnym.
Państwo Mieszka nie miało jednej stolicy - było kilka grodów pełniących rolę rezydencji książęcych, pomiędzy którymi stale przemieszczał się władca, stąd określenie rex ambulans – władca podróżujący.
W celu zapewnienia Piastom usług na najwyższym możliwym poziomie w każdym z miejsc pobytu władcy zaczęto zakładać tzw. wsie służebne. Zlokalizowane wokół grodów wsie zwalniano z posług i danin, a w zamian nakładano na mieszkańców obowiązek wykonywania specjalistycznych zadań w ściśle określonym wymiarze. Współczesne osiedla: Grotniki, Jadowniki, Szczytniki, Łagiewniki, Psary, Konary czy Kuchary to dawne wsie służebne, których ludność trudniła się odpowiednio wyrobem grotów, zatruwaniem ich jadem, produkcją tarcz, warzeniem piwa, hodowlą i tresurą psów, posługami w stajniach czy w kuchni książęcej. Mieszkańców takich wsi nazywano kmieciami. Niektóre wsie musiały świadczyć usługi Kościołowi (Świątniki), a ich zanik był wynikiem narzucenia całej ludności w drugiej połowie XI w.u stałej daniny w postaci 1/10 zbiorów, czyli dziesięciny.
Ewolucja państwa patrymonialnego
Patrymonialny charakter państwa we wczesnym średniowieczu stopniowo ulegał ewolucji wraz ze wzrostem znaczenia możnych, uzyskujących coraz liczniejsze przywileje. Możni i Kościół otrzymywali od księcia ziemię wraz z chłopami, którzy stawali się ich poddanymi, coraz bardziej uzależnionymi od właściciela ziemskiego. Ten na mocy immunitetu książęcego był jednocześnie sędzią i władzą wykonawczą na swoim terenie. W XIII i XIV w. z warstwy wojów uformowała się – jako stan rycerski – szlachta, stopniowo zbliżając się do możnowładztwa i z czasem tworząc z nim wspólny stan. Absolutna dominacja szlachty utrzymała się w społeczeństwie polskim aż do okresu rozbiorów.
Z drugiej strony wielkie zmiany społeczne przyniosła rozwijająca się od XIII w. kolonizacja na prawie niemieckim, które przewidywało istnienie w nowej osadzie samorządu wiejskiego lub miejskiego. Tak zaczęło rodzić się mieszczaństwo.
Jak wynika z informacji Anonima Galla, około 1000 r. Wielkopolska dzieliła się na cztery okręgi administracyjne: Poznań, Gniezno, Włocławek i Giecz. W XII w. istniało już siedem okręgów administracyjnych – prowincji: krakowska, sandomierska, śląska, mazowiecka, kujawska, łęczycko‑sieradzka oraz pomorska.
Wokół takich grodów jak Kraków, Sandomierz, Wrocław, Opole, Poznań, Gniezno, Kruszwica, Szczecin, Wolin, Kołobrzeg czy Gdańsk osadzali się przybysze głównie ze wsi służebnych, rzemieślnicy, drobni rycerze. Główną pozycję w osadach na podgrodziach zajmowali jednak bogaci kupcy, gdyż tu funkcjonowały targi, lokowane również na skrzyżowaniu dróg handlowych, przy przeprawach, a następnie przy klasztorach czy ośrodkach życia religijnego.
W XII w. na ziemiach polskich funkcjonowało ok. 200 targów. Przynosiły panującemu duże dochody z ceł, myta, opłat sądowych, wymiany pieniędzy. Obejmował je mir monarszymir monarszy. Od XII w. panujący nadawali prawo utrzymywania targów możnym duchownym i świeckim.
Takie nazwy miejscowości jak Stary Targ, Targowisko, Tarczek świadczą o istnieniu osad targowych. Dzień tygodnia, w którym targ się odbywał, również znajdował odbicie w nazwach miejscowości: Środa, Piątek czy Sobota.
Słownik
(łac. beneficium – dobrodziejstwo) dobra ziemskie przydzielone osobie w zamian za wypełnianie określonych obowiązków lub urzędów, później termin ten zaczęto stosować w odniesieniu do dochodów otrzymywanych z probostw
działalność gospodarcza nastawiona na samowystarczalność, a nie na wymianę; w państwie Piastów ludność wiejska zaspokajała swe potrzeby w ramach gospodarstwa lub korzystała z usług rzemiosła wiejskiego. Podobnie było w poszczególnych grodach i osadach o charakterze miejskim, co ograniczało kontakty między tymi ośrodkami.
obowiązkowe świadczenie chłopów na rzecz Kościoła w formie dziesiątej części swoich dochodów
ustrój społeczno‑ekonomiczny, ukształtowany w średniowiecznej Europie, polegający na wzajemnych zależnościach między seniorem a wasalem
ogólnie pozwolenie i dokument upoważniający koncesjonariusza do prowadzenia ściśle określonej działalności gospodarczej, wydany przez odpowiednie instytucje
wspólnota rodowo‑terytorialna oparta na więzi sąsiedzkiej i wspólnej uprawie pola, istniejąca na terytorium ziem polskich w okresie przedpaństwowym; przetrwała do późnego średniowiecza
nazywany też komesem, a w Polsce wojewodą; w średniowieczu był zarządcą królewskiego dworu i zastępował władcę przy wydawaniu sądów
ustanowiona przez władcę szczególna ochrona prawna określonych miejsc czy osób
Słowa kluczowe
Mieszko I, Polska pierwszych Piastów, drużyna książęca, gród, danina, wojowie
Bibliografia
Pomniki dziejowe Polski, seria II, t. 1, Kraków 1946.
Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 2003.
M. Barański, Historia Polski średniowiecznej, Poznań 2012.
S. Koper, Piastowie. Wędrówki po Polsce pierwszej dynastii, Warszawa 2013.