Teresa Wilkoń Kultura wartości. Jan Kochanowski

Kochanowski (…) był miłośnikiem nie tylko poezji, ale także muzyki, interesował się filozofią, polityką, etyką, co w XVI wieku nie było zjawiskiem częstym. Chętnie zabierał głos na temat poezji, a szczególnie swoich „nieprzepłaconych” i „wdzięcznych” fraszek. Miał świadomość, że takiej poezji jak jego nie było przed nim i nie ma teraz. Pisał więc, posługując się przenośniami i alegorią. Badacze renesansu twierdzili często, że łączył epikureizmepikureizmepikureizm ze stoicyzmemstoicyzmstoicyzmem w okresie dworskim, ale nawet wówczas pojawiały się we fraszkach i w pieśniach akcenty wanitatywnewanitatywnywanitatywne i pesymistyczne. (…)

(…) Głównym podmiotem i przedmiotem poezji Kochanowskiego jest człowiek. (…) We fraszkach występują osoby konkretne; są to osoby, zwłaszcza kobiety, do których poeta kieruje poszczególne utwory. Można je określić adresatkami wypowiedzi. Utwory te są gęste od imion i nazwisk. Grupę drugą tworzą osoby prezentujące ogólne przymioty czy wady, określony zawód, wiek, mentalność, przynależność stanową itp. (…)

Jako wykształcony humanista poeta miał bardzo bogaty repertuar idei, zasad, przymiotów ludzkich. Wśród tych właściwości miejsce szczególne zajmowały wartości powiązane z filozofią, epikureizmem i ze stoicyzmem, z kulturą chrześcijańską i kulturą polską (jak na przykład gościnność, poczucie swobody i tolerancji). Nie był to jednak twórca „światów łagodnych” i nastawionych na dialog. Od czasu do czasu stawał się poetą krytycyzmu i gniewu, szczególnie jeśli chodzi o sprawy publiczne. Są obecne w jego poezji motywy egzystencjalne: śmierci, choroby, starości, pełne empatii i bólu, należące do świata wartości ze względu na ich konsolacyjną i współczesną funkcję. Stanowią one ten element humanizmu, który jest jedną z uniwersalnych wartości poety i jego utworów. Widać to w Pieśniach, których bohaterem jest człowiek i nieokreślona grupa ludzi. Mają one najczęściej charakter poważny, ponieważ przeważają w nich dywagacje, refleksje i pouczenia. Często są to fragmenty mające strukturę aforyzmów i przysłów, a dywagacje dotyczą trzech tematów: – epikurejskiej filozofii życia i postępowania, cieszenia się życiem i jego radościami; – postawy stoickiej, statecznej i, w razie złych „obrotów koła fortuny”, nastawionej na konsolacje i pouczenia; – motywów wanitatywnych, przewijających się stale, zarówno w pozornie beztroskim okresie dworskim, jak i pod koniec lat siedemdziesiątych – w okresie nieszczęść, które spadły na poetę i jego żonę. Nurt wanitatywny występował nie tylko w Pieśniach i Trenach, ale także (i to dość często) we Fraszkach. Motywy i drobne wątki przyrodnicze wiążą się w twórczości Kochanowskiego z trzema ważnymi wartościami: poezją – pięknem – miłością. Ma to też swoje powiązania z religią. Poszczególne wartości się zazębiają, przenikają i uzupełniają, dzięki czemu powstaje wrażenie bogactwa i otwarcia poety na świat. W kręgu wartości pojawiają się idee związane nie tylko z wartościami europejskimi, lecz także z tymi, które mają marginalne, drugorzędne znaczenie.

Świat wartości w poezji Kochanowskiego dzieli się na wartości uniwersalne i peryferyjne. Do tych pierwszych należą: humanizm, europejskość, cnota (stoicyzm i przymioty duchowe), szczęście (epikureizm). Wartości peryferyjne, drugoplanowe, to: skromność, gościnność, przyjaźń, przywileje młodości, skłonność do zabawy, relatywna wartość bogactwa, poczucie humoru, dbałość o zdrowie itp. Niektóre cechy uzupełniają wartości z kręgu centrum, stanowiąc zespół wzajemnie zależnych elementów poezji tego wielkiego renesansowego humanisty.

1 Źródło: Teresa Wilkoń, Kultura wartości. Jan Kochanowski, s. 102–105.