Przeczytaj
Problemy republiki. Jak to się zaczęło?
Związany z rzymskimi podbojami napływ niewolników i taniego zboża do Italii sprawił, że najbogatsi Rzymianie zmienili sposób gospodarowania swoją ziemią. Zamiast uprawiać rolę, zdecydowano się na produkcję wina i oliwek przeznaczonych głównie na sprzedaż. W majątkach tego typu, zwanych villavilla (pol. willa), pracowali przede wszystkim niewolnicy. Uboga większość obywateli nie była w stanie podjąć podobnych kroków. Nie stać ich było ani na zakup niewolników, ani na przestawienie się z jednego typu gospodarstwa na drugi. Ponadto drobni rolnicy, podstawowe źródło rekrutów do armii rzymskiej, coraz więcej czasu spędzali poza domem, walcząc w dalekich wojnach, a posiadana przez nich ziemia albo leżała odłogiem, albo przejmowali ją zamożni sąsiedzi. Wielu obywateli zrezygnowało w tej sytuacji z rolnictwa i przeniosło się do Rzymu, zasilając nieustannie powiększającą się grupę proletariuszyproletariuszy. Proces ten szybko przyniósł fatalne skutki również dla armii rzymskiej – drastycznie spadła liczba osób zobowiązanych do służby wojskowej.
Nieudana próba reformy. Bracia Grakchowie
Kryzys państwa przyniósł podział w łonie elity władzy. Część nobilów stwierdziła, że republika wymaga naprawy. Tych nazywano popularamipopularami (od łac. populus, tj. lud), gdyż reformę kraju chcieli przeprowadzać w oparciu o zgromadzenie ludowe, a ich naczelnym hasłem była libertas, wolność obywatelska. Sprzeciwiali się im optymacioptymaci (od łac. optimus, tj. najlepszy), zwolennicy starego porządku, którzy opowiadali się za tym, by władza nadal spoczywała w rękach bogatych rodów skupionych w senacie. Spór dotyczył przede wszystkim losów rzymskiej ziemi publicznej (łac. ager publicus), formalnie należącej do wszystkich obywateli, a faktycznie zagarniętej przez wpływowe rody. W 133 r. p.n.e. Tyberiusz Grakchus, który sprawował wówczas urząd trybuna ludowegotrybuna ludowego, doprowadził do uchwalenia ustawy rozdzielającej tę ziemię między najuboższych obywateli. Wywołało to ostry sprzeciw reszty nobilów. Doszło do zamieszek w Rzymie, w wyniku których Tyberiusz poniósł śmierć uderzony nogą od krzesła, a sam projekt ustawy agrarnej przepadł.
W 123 r. p.n.e. trybunem ludowym został młodszy brat Tyberiusza, Gajusz. Zaproponował on spójny program reform, który co prawda skupiał się wokół zarzuconego przed dziesięciu laty projektu reformy agrarnej, był jednak od niego znacznie szerszy. Kolejne proponowane przez Gajusza ustawy miały jedną cechę wspólną: wzmacniały ogół obywateli rzymskich kosztem nobilów. Nietrudno się więc domyślić, że – podobnie jak w przypadku Tyberiusza – inicjatywy Gajusza spotkały się z ich gwałtownym oporem. W Rzymie ponownie doszło do zamieszek, tym razem na jeszcze większą skalę. Bojówki senatorskie pod przywództwem konsulakonsula Opimiusza wymordowały blisko 3 tys. grakchańczyków. Sam Gajusz Grakchus popełnił samobójstwo.
Skutki klęski grakchańskiej. Kariera Gajusza Mariusza
Klęska Grakchów w walce o reformę państwa oznaczała, że wszystkie problemy społeczne, z którymi mierzyła się dotąd republika, nie tylko nie zostały rozwiązane, lecz wprost przeciwnie – jeszcze się nasiliły. Najbardziej palącą kwestią pozostawała sprawa armii pozbawionej źródła rekrutów.
Także sytuacja międzynarodowa zmuszała do podjęcia zdecydowanych kroków. W Afryce trwała wojna z królem numidyjskim Jugurtą, natomiast na północy celtyckie ludy Teutonów i Cymbrów zagrażały inwazją na samą Italię. Na fali niechęci do rządów stronnictwa senackiego po upadku Grakchów konsulem na r. 107 p.n.e. wybrano plebejuszaplebejusza Gajusza Mariusza. Ten, chcąc utrzymać wysoką liczebność armii mimo zaistniałego kryzysu, zdecydował się na prawdziwie rewolucyjny krok – swoich żołnierzy werbował spośród ochotników. Jakkolwiek było to działanie podyktowane potrzebą chwili, ten sposób rekrutowania stał się normą w kolejnych dekadach. Wojsko z poboru, oparte na milicyjnych zasadach, zastąpiono armią zawodową. Nastąpiło uproszczenie organizacji, ujednolicenie uzbrojenia i konsolidacja taktyki. W wyniku tych poczynań powoli zmieniło się oblicze rzymskiej armii. Obrona kraju, jeszcze niedawno będąca obywatelskim obowiązkiem, szybko stała się opłacalnym zawodem.
Słownik
(łac. consulere – radzić) najwyższy urząd w republikańskim Rzymie, sprawowany kolegialnie przez dwóch urzędników; do obowiązków konsula należało przede wszystkim dowodzenie wojskiem
(od łac. optimus - najlepszy) stronnictwo polityczne w starożytnym Rzymie, które dążyło do pozostawienia władzy w rękach senatu i arystokratycznej elity rzymskiej
urząd w antycznym Rzymie utworzony w 494 r. p.n.e. w celu ochrony interesów obywateli przed elitą rządzącą; do uprawnień trybuna należało: przewodniczenie obradom Zgromadzenia Ludowego, zwoływanie senatu, zgłaszanie projektów praw oraz prawo weta wobec inicjatyw senatu rzymskiego; na czas pełnienia urzędu trybun był nietykalny, co oznaczało, że zaatakowanie go uznawano za świętokradztwo
(z łac. nobilis) członkowie wąskiego grona najbardziej znamienitego pochodzenia, najzamożniejszych obywateli rzymskich
(od łac. plebes – lud, tłum) szeroka warstwa obywateli rzymskich pochodzących najczęściej z okolicznych plemion italskich podbitych jeszcze w czasach królewskich; plebejusze długo uważani byli za gorszych obywateli właśnie ze względu na swoje pochodzenie
(od łac. proles – potomstwo) obywatel rzymski nieposiadający ziemi i niezobowiązany do służby wojskowej, żyjący przede wszystkim na koszt państwa
w starożytnym Rzymie były to głównie wiejskie rezydencje najbogatszych obywateli
(od łac. populus – lud) stronnictwo polityczne w starożytnym Rzymie, które celem było przede wszystkim wzmocnienie uboższej części społeczeństwa rzymskiego m.in. poprzez nadanie ziemi publicznej oraz wprowadzenie sprzedaży taniego zboża dla obywateli
Słowa kluczowe
Gajusz Grakchus, Gajusz Mariusz, Grakchowie, Jugurta, optymaci, popularzy, reforma, Tyberiusz Grakchus, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
Beard M., SPQR. Historia starożytnego Rzymu, Poznań 2016,
Graczkowski A., Armia rzymska w okresie schyłku republiki, Toruń 2009.
Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995,
Jaczynowska M., Religie świata rzymskiego, Warszawa 1987
Linderski J., Śmierć Tyberiusza Grakcha, Xenia Posnaniensia 2.1, Poznań 1997
Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008
Chomicki G., Sprawski S., Starożytność. Teksty źródłowe, komentarze i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999,
Gajusz Salustiusz Krispus, Sprzysiężenie Katyliny i wojna z Jugurtą, tłum. K. Kumaniecki, Wrocław 2006.
Liwiusz T., Dzieje Rzymu od założenia miasta, ks. XLI–XLV, Wrocław 1982,
Plutarch, Żywoty Sławnych Mężów, Kraków 1977.
Polibiusz, Dzieje, t.2, Wrocław 2005.