Polityka wewnętrzna

Włochy, Trzecia Rzesza i ZSRS różniły się w okresie międzywojennych formą rządów. Po marszu na Rzymmarsz na Rzymmarszu na Rzym Włochy formalnie pozostały monarchią. FaszyścifaszyzmFaszyści wprowadzili jednopartyjny system rządów, Mussolini został premierem i ogłosił się wodzem, czyli duce, a jedyną legalną partią stała się Narodowa Partia FaszystowskaNarodowa Partia FaszystowskaNarodowa Partia Faszystowska. Duce nie obalił jednak króla Wiktora Emanuela III. Również Stalin nie przejął funkcji oficjalnej głowy państwa: na czele kraju stał Michaił Kalinin jako przewodniczący Centralnego Komitetu Wykonawczego ZSRS. Władza Kalinina ograniczała się jednak do funkcji reprezentacyjnych, zaś rzeczywiste i niepodzielne rządy sprawował Stalin jako sekretarz Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) – WKP(b). Hitler, w przeciwieństwie do Mussoliniego i Stalina, piastował najwyższe urzędy w Niemczech: kanclerza oraz prezydenta. Ponadto przysługiwał mu tytuł wodza, czyli führera.

Zarówno Hitler jak i Stalin zniszczyli wszelką opozycję, także w szeregach własnych partii. Krajowe parlamenty przestały mieć jakikolwiek wpływ na rządy. Na znaczeniu zyskały natomiast partyjne formacje zbrojne: „czarne koszule„czarne koszule”czarne koszule” we Włoszech oraz SSSSSS w Niemczech. Nad bezwzględnym posłuszeństwem społeczeństwa wobec władz czuwała w ZSRS potężna policja polityczna, czyli CzekaCzekaCzeka, a później NKWDNKWDNKWD. Podobną rolę w Trzeciej Rzeszy pełniły GestapoGestapoGestapo oraz Służba Bezpieczeństwa (SD). Mniejsze znaczenie miała tajna policja we Włoszech. Sowieccy czekiści organizowali czystki, czyli masowe prześladowaniaprześladowaniaprześladowania.

KomunistycznykomunizmKomunistyczny terrorterrorterror był nieprzewidywalny i mógł w zasadzie uderzyć w każdego mieszkańca ZSRS, nie wyłączając najwyższych dygnitarzy partyjnych. Szczególnie narażeni na represje byli uprzywilejowaniu przed rewolucją przedstawiciele burżuazji, szlachty, duchowieństwa, a nawet bogaci chłopi. Sowieci formalnie opowiadali się za równouprawnieniem narodów ZSRS, ale w rzeczywistości wrogo i podejrzliwie odnosili się chociażby do Polaków i Czeczenów. Sowiecki aparat represji brutalnie niszczył świadomość narodową narodów Związku Sowieckiego. Czekiści przeprowadzili systematyczną eksterminację inteligencji białoruskiej oraz ukraińskiej.

RacsupojK6feP

Na zdjęciu znajduje się uroczysko Kuropaty w pobliżu Mińska białoruskiego. Prowadzi do niego wydeptana, leśna ścieżka. Miejsce to otoczone jest lasem, dookoła widać liczne pnie drzew, między innymi jesionów i brzóz. Na polanie widoczne są prawosławne, drewniane krzyże – oprócz podłużnej i poprzecznej belki przecinających się pod kątem 90 stopni mają dodatkowo jeszcze jedną, krótszą belkę na górze oraz jedną przekrzywioną belkę w połowie wysokości. Jeden z krzyży posiada daszek. Z lewej strony widać również rzymskokatolicki krzyż z dwóch metalowych rurek. Wzdłuż ścieżki znajdują się duże głazy, na niektórych z nich widoczne są postaci świętych.

Prześladowania na tle rasowym stały się natomiast codziennością w państwie Hitlera, który prowadził otwarcie antysemicką politykę. Na mocy ustaw norymberskich z września 1935 r. führer pozbawił Żydów praw obywatelskich. W listopadzie 1938 r. naziścinazizmnaziści zainicjowali ogólnoniemiecką akcję pogromów żydowskich, zwaną nocą kryształowąnoc kryształowanocą kryształową. Mussolini, który ponosił odpowiedzialność za mordy polityczne na przywódcach opozycji, nie stosował jednak czystek na masową skalę.

R1FTw0iemTDhZ

Grafika przedstawia niemiecki plakat propagandowy z około 1938 roku, który miał na celu przekonać Niemców do idei eksterminacji osób niepełnosprawnych. Z prawej strony plakatu widać rosłego, przystojnego mężczyznę w białej koszuli stojącego za krzesłem, na której siedzi jeszcze jeden mężczyzna. Ma regularne rysy twarzy i lekko falowane włosy z przedziałkiem. Siedzący człowiek nosi wyraźne ślady niepełnosprawności umysłowej – ma zamknięte oczy i wykrzywione rysy twarzy, siedzi w skrzywionej pozycji, jego jedna ręka jest wyraźnie przykurczona, a dłoń zwinięta w pięść. Ubrany jest w czarny garnitur. Na plakacie znajduje się napis w języku niemieckim: 60.000 Reichsmark kostet dieser Erbkranke die Volksgemeinschaft auf Lebenszeit. Volksgenosse das ist auch Dein Geld. Lesen Sie neues Volf. Die Monatshefte des Rassenpolitichschen Amtes der NSDAP..

Polityka zagraniczna

Reżimy totalitarnetotalitaryzmtotalitarne w ZSRS, Niemczech oraz Włoszech stawiały sobie niezmiernie ambitne cele w polityce zagranicznej. Duce głosił program budowy Wielkich Włoch. Zamierzał opanować ziemie w basenie Morza Śródziemnego oraz odtworzyć starożytne Imperium Romanum. Führer z kolei krytykował mocarstwa zachodnie za niekorzystne dla Niemiec postanowienia terytorialne traktatu wersalskiego. Nie krył się z chęcią odzyskania utraconych przez Niemcy po I wojnie światowej obszarów oraz budowy Wielkich Niemiec. Potrzebę ekspansji uzasadniał koniecznością zdobywania „przestrzeni życiowej” dla Niemców. Jeszcze szersze plany przyświecały Sowietom, którzy nie wyrzekli się planów wzniecenia ogólnoświatowej rewolucji komunistycznej.

Rozmachowi totalitarnych mocarstw w polityce zagranicznej towarzyszył kult siły i przemocy w stosunkach międzynarodowych. jak przekonywał Mussolini w Doktrynie faszyzmu:

RSlSz5mbkjNZH

Na grafice znajduje się krajobraz Rzymu ujęty z lotu ptaka, przedstawiony na obrazie jednego z włoskich futurystów. Widoczna jest na nim droga, skręcająca w pewnym momencie pod kątem 90 stopni, zabudowania miejskie, wieże kościołów, a w lewym górnym rogu budynek Koloseum o charakterystycznym, okrągłym kształcie i półokrągłych łukach nad kolumnami. Na obraz miasta nakłada się głowa ludzka przedstawiona z profilu. Mężczyzna nie posiada włosów, ma ściągnięte brwi nad ciemnymi oczami, niewielki nos, dość wydatne usta i kanciasty, mocno zarysowany podbródek. Na obrazie przeważają barwy: jasnozielona, piaskowa, pomarańczowa oraz w dolnym fragmencie odcienie szarości i czerni.

Agresywnym zamiarom dyktatorów towarzyszyły intensywne zbrojenia oraz militaryzacja społeczeństw. Wkrótce dyktatorzy przeszli od agresywnych słów do czynów. W połowie lat 30. Włosi zaatakowali Etiopię, a w kwietniu 1939 r. Albanię. Zarówno Hitler, jak i Mussolini wspierali militarnie siły nacjonalistów podczas wojny domowej w Hiszpanii (toczącej się od lipca 1936 do kwietnia 1939 r.), podczas gdy Sowieci wspomagali siły lewicowe. Niemiecki wódz, wbrew postanowieniom traktatu wersalskiego, rozpoczął w 1935 r. odbudowę WehrmachtuWehrmachtWehrmachtu. Rok później w marcu Niemcy wkroczyli do strefy zdemilitaryzowanej w Nadrenii, zaś w marcu 1938 r. dokonali anschlussu, czyli włączyli Austrię do Rzeszy. Następnie Hitler, za zgodą mocarstw zachodnich, które rozpaczliwie starały się ratować pokój, wymógł na Czechosłowacji przekazanie Niemcom okręgu Sudetów. Porozumienie Hitlera ze Stalinem z 23 sierpnia 1939 r., zwane paktem Ribbentrop‑Mołotow, a dotyczące m.in. podziału stref wpływów na terytorium Polski doprowadziło do wybuchu II wojny światowej.

RuiqaDlqlT6vX

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia przemowę Adolfa Hitlera na Heldenplatz w Wiedniu w marcu 1938 roku. We lewym górnym rogu zdjęcia ukazany jest budynek podparty wieloma prostymi, zwężającymi się w górę kolumnami. Górna krawędź budynku posiada okrągłe otwory, wiszą na niej flagi ze swastyką umieszczonym w kole na białym tle. Na drugim planie znajdują się zabudowania miasta. Większość zdjęcia pokrywają postaci ludzi w znacznym oddaleniu, którzy zgromadzili się, by wysłuchać przemówienia. Pośrodku placu widoczny jest biały trakt, a z prawej i lewej strony znajduje się ogromna ciżba ludzka.

Gospodarka i kultura

Reżimy totalitarne w Niemczech, Włoszech i ZSRS przykładały ogromną wagę do rozwoju przemysłu ciężkiego. Pod rządami Hitlera, Stalina i Mussoliniego prężnie rozwijały się gałęzie produkcji związane ze zbrojeniami, czyli górnictwo, hutnictwo, energetyka i przemysł maszynowy. Komuniści zlikwidowali własność prywatną i przejęli pełną kontrolę nad przemysłem. Sowiecka gospodarka opierała się na centralnym planowaniu. Stalin przeprowadził także na masową skalę kolektywizację wsi. Sowieci przejęli ziemię chłopów, a na miejsce prywatnych gospodarstw utworzyli wielkie państwowe gospodarstwa rolne - kołchozy. Naziści oraz faszyści podporządkowali wprawdzie przemysł państwowej kontroli, ale nie znieśli prywatnej własności zakładów produkcyjnych oraz ziemi. Zarówno w ZSRS, jak i w Trzeciej Rzeszy funkcjonowały obozy pracy przymusowej. W 1938 r. w sowieckich łagrachłagryłagrach przebywało blisko milion więźniów, w tym około 450 tys. osób uwięzionych z przyczyn politycznych. Sowieckie obozy pracy powstawały często w odległych i słabo zaludnionych obszarach, gdzie więźniowie budowali ważne obiekty przemysłowe lub transportowe. W 1933 r. na rozkaz przywódcy SS Heinricha Himmlera powstał pierwszy niemiecki obóz koncentracyjnyobóz koncentracyjnyobóz koncentracyjny w Dachau. Do niemieckich lagrów trafiali przede wszystkim przedstawiciele opozycji antyhitlerowskiej lub osoby z różnych względów uznawane za groźne dla systemu. Przed wybuchem II wojny światowej przez niemieckie obozy przeszło 165‑170 tys. więźniów.

Interesom totalitaryzmów służyły środki masowego przekazu. Włoscy faszyści podporządkowali sobie media, zaś niemieccy naziści i Sowieci poddali je pełnej kontroli. Propaganda państw totalitarnych chętnie wykorzystywała do swoich celów nowoczesne środki przekazu, takie jak radio. Dyktatorzy wykorzystywali jednak całą gamę metod indoktrynacji społeczeństwa, na przykład sztuki wizualne, architekturę i sport. Charakterystycznym zjawiskiem dla wszystkich totalitaryzmów były organizowane z niesamowitym rozmachem masowe uroczystości: pochody pierwszomajowe w ZSRS czy też marsze z pochodniami w Trzeciej Rzeszy. Państwo sowieckie dążyło ponadto do całkowitej eliminacji konkurencyjnych światopoglądów. Stalin zwalczał religię i propagował światopogląd ateistyczny. Naziści tolerowali działalność kościołów chrześcijańskich, chociaż nie cofali się przed represjami wobec niepokornych pastorów lub księży. Z kolei Mussolini, aby umocnić swoją władzę w katolickim społeczeństwie, podpisał w lutym 1929 r. konkordat (traktaty laterańskie) z Watykanem.

Słownik

Słowa kluczowe

antysemityzm, propaganda, totalitaryzm, autorytaryzm, rasizm, reżim totalitarny, świat po I wojnie światowej, dwudziestolecie międzywojenne

Bibliografia

J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, PWN, Warszawa 2010.

E.C. Król, Propaganda i indoktrynacja narodowego socjalizmu w Niemczech w latach 1919–1945. Studium organizacji, treści, metod i technik masowego oddziaływania, Warszawa 1999.

R. Miedwiediew, Pod osąd historii. Geneza i następstwa stalinizmu, tłum. C. Czarnogórski, Warszawa 1990.

O. Figes, Szepty. Życie codzienne w stalinowskiej Rosji, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 2007.

S. Sierpowski, Faszyzm we Włoszech, Ossolineum, Wrocław 1973.