Przeczytaj
Biografia
Najważniejsze dzieła
Badacze dzielą twórczość Heideggera na trzy zasadnicze etapy.
Pierwszy, nieoryginalny, to okres do publikacji pracy habilitacyjnej włącznie, czyli do roku 1916. Drugi etap, zwany fenomenologicznymfenomenologicznym, obejmuje tak wielkie dzieło jak Bycie i czas, które stało się przełomem w filozofii i ponownym odkryciem zapomnianej problematyki „bycia”. Trzeci etap to zainteresowanie poezją, między innymi HölderlinaHölderlina, RilkegoRilkego, TraklaTrakla.
Poglądy
Kiedy młody gimnazjalista otrzymał prezent w postaci książki F. BrentanaF. Brentana, oprócz treści zainteresowało go motto książki: „Byt określa się na wiele sposobów.”
Po latach wspominał o swojej lekturze Heidegger:
W nieokreślony jeszcze sposób poruszyła mnie myśl: skoro o bycie mówi się w różnych znaczeniach, które znaczenie jest mu przewodnie, które jest znaczeniem podstawowym? Co to znaczy bycie?
Heidegger idzie jeszcze dalej, twierdząc, że fenomenologia powinna nie tylko ukazywać sensy przedmiotów, ale także, a może przede wszystkim jest próbą dojścia do samego sensu bycia czegoś. Tworzy więc pytanie, jak możliwe jest zjawianie się bytu jako bytu? Co w końcu znaczy postawić pytanie o bycie? — Heidegger odpowie następująco: wypracować je w taki sposób, by został uzyskany niezawodny horyzont zapytywania o bycie bytu i aby wraz z nim zostały wyznaczone kroki i drogi badań prowadzących do odpowiedzi.
W dalszych badaniach filozoficznych autora Bycia i czasu pytanie: „co to znaczy być” zawsze było w jego centrum uwagi. Jednym z podstawowych dzieł, które studiował we Fryburgu Heidegger, były Badania logiczne Husserla – na podstawie tej lektury szukał on źródeł fenomenologiifenomenologii. Doszedł do wniosku, że samoujawnianie się fenomenówfenomenów Grecy nazywali aletheiaaletheia – nieskrytość.Aletheia, według Heideggera, to tyle, co nieskrywanie tego, co obecne, odkrytość. W dalszej konsekwencji powstaje pytanie o doświadczenie „rzeczy samej”, w jaki sposób ujawnia się „rzecz sama”, skąd czerpie swe określenie i w jaki sposób określa się to, co wedle zasady fenomenologiizasady fenomenologii winno być doświadczane jako „rzecz sama” – pisał. Czy nie jest tak, twierdził, że jest to bycie tego, co jest, w jego nieskrytości i skryciu?
Dochodzi w końcu do wniosku, że fenomenologia jest metodą prowadzącą do rozstrzygnięć ontologicznych. Husserl – według Heideggera – nie potrafił źródłowo uchwycić problemu bycia, ponieważ badał to, co jest, zapominając, że to przede wszystkim jest.
Heidegger twierdził, że należy wyraźnie oddzielić teologię od ontologii. W ontologii należy pytać: „czym jest byt jako byt”. Autor Bycia i czasu zauważył zapomniane słówko „jest”. Pytanie ontologiczne „czym jest byt jako byt” nie jest więc pierwotne, ponieważ zakłada, że byt jest. Pytaniem fundamentalnym dla Heideggera będzie nie „czym jest byt jako byt”, ale „czym jest bycie”, a o tym zapomniała tradycyjna metafizyka.
Nie możemy powiedzieć, że „Nicość jest...”, ponieważ słówko „jest” odnosi się do bytu, a „Nic” nie jest bytem. Przecież Nic jest nie-bytem. Heidegger pokazał, że rozważając problematykę „Nic”, wiążemy ją z bytem, który jest. Dalej wnioskując, dochodzi do twierdzenia, że byt istnieje poprzez bycie i nie można mówić o bycie pomijając fundamentalną prawdę, a mianowicie „bycia”. Oto zarys podwalin ontologii fundamentalnej Heideggera.
Dlaczego bycie zostało zapomniane już od starożytnej Grecji? Heidegger upatrywał przyczynę zapomnienia w jawności samego bycia. Według niego, bycie ujawnia się człowiekowi w nastroju trwogi – dokładnie analizuje tę problematykę w fundamentalnym swoim dziele Bycie i czas.
Odpowiedź na pytanie o bycie nie jest prosta, mamy wprawdzie przedpojęciową świadomość byciaprzedpojęciową świadomość bycia, natomiast trudność jest w samej definicji, ponieważ zakłada ona już użycie słowa „jest”. By wyjawić sens bycia, trzeba, według Heideggera, zapytać Dlaczego w ogóle jest byt, nie zaś raczej Nic?
, a to implikuje pytanie o Nic – czym jest Nic?
Ważnym słowem w tej ontologii jest słowo Existenz – egzystencjaegzystencja. Autor Bycia i czasu przeciwstawia Existenz – Essenz (esencja). Egzystencja odnosi się do życia ludzkiego, do jego istnienia, natomiast esencjaesencja do przedmiotu, świata przyrody. Egzystencja jest specyficznie ludzkim sposobem bycia odnoszącym się do innych bytów.
Heidegger w Byciu i czasie pisał: Istota DaseinDasein leży w jego egzystencji, w innym miejscu „Dasein to byt, który w swym byciu do tego bycia rozumiejąco się odnosi.” Dasein byłby w tym rozumieniu, specyficznie ludzkim sposobem bycia‑w-świecie, bycia‑tu‑oto. Dasein rzuca projekty w świat i to rzucenie miedzy byty jest specyficznie ludzką formą wchodzenia w świat. Dasein – rozumiejąca egzystencja odnosi się do samej siebie, na tym polega jej sposób bycia. Człowiek rzucony w świat, między byty, musi się do nich jakoś odnosić; odniesienie to rzucenie projektu swoich możliwości, to rozumienie, że jest się między innymi. Dasein, rozumiejąc jako rzucenie między inne byty, jest otwarte na świat, pojawia się tu zdolność, którą filozof nazywa Befindlichkeit – nastrojeniem. Jaki jest powszechny sposób bycia? – według Heideggera, jest to „bycie potoczne” czy „bycie codzienne”. Jednak, gdy człowiek jest świadomy rzucenia w świat, jest świadomy swojego bycia, gdy jest otwarty na inne byty w świecie, to przechodzi z „bycia potocznego” w „bycie autentyczne”. Mówiąc inaczej, pytanie o bycie, szukanie sensu bycia jest już pewnym sposobem bycia tego, kto pyta. Co to znaczy dla pytającego pytać o własne bycie? To przecież wysiłek zrozumienia siebie samego, w jaki sposób jest sam pytający. Heidegger pisał:
Ten byt, którym (...) jesteśmy my sami i który między innymi ma bytową możliwość pytania, ujmujemy terminologicznie jako Dasein.
Zapytajmy jeszcze raz, co jest istotą bytu zwanego Dasein? Dla niemieckiego filozofa Dasein jest wyróżnionym bytem, bo ma możliwość pytania o bycie i istotą tego bytu, którym jest każdy z nas, jest takie lub inne rozumienie bycia.
Heidegger mówi o potrzebie zatroskania – można troskać się zarówno o napotkane byty, jak i o własne bycie. Troska jest odpowiedzią na poczucie trwogi (Angst)trwogi (Angst). Trzeba tu od razu stwierdzić, że w filozofii Heideggera trwoga nie jest strachem, filozof wyraźnie odróżnia te pojęcia. Strach ma bowiem konkretny przedmiot, którego w swoim byciu się boję, natomiast trwoga odkrywa przede mną nicość. Człowiek wobec nicości zaczyna troszczyć się o własne bycie, o skończoność swego Dasein. Nastrój trwogi wyrywa ludzkie bycie‑przytomne Dasein z codzienności jego bycia.
Bycie nie jest izolowane w sobie, jest ono możliwe tylko jako działanie – egzystencja ujawnia przez to swoją czasowość. Człowiek, szukając rozumienia swojego bycia, dostrzega swoją skończoność. Jako istota skończona przesiąknięta jest troską o własne bycie, skazana, jak pisał Heidegger, na ciągłe upadanie, bycie w stronę śmierci.
Co to znaczy "wyprzedzić" własne życie? Wyprzedzić to ujawnić czasową perspektywę, perspektywę skończoności, jaką jest śmierć. Troska jako konstytutywny element bycia ludzkiego bytu tworzy przyszłość Dasein, widzi to, czego jeszcze nie ma, a przecież tylko dzięki przyszłości możliwe jest projektowanie. Troska umożliwia projektowanie w byciu-ku-śmierci, w perspektywie końca. Człowiek, widząc swój definitywny koniec i wobec tego nieodwołalnego końca istnienia, rozumie swoje tu-oto-bycie.
Nasze życie umiejscowione jest w czasie, a jego czasowość (Zeitlichkeit) jest sferą, w której dzieje się nasze bycie – dramat naszego życia. Egzystencja „rzucona” w świat odnosi siebie do innych bytów. W języku Bycia i czasu troska o napotkane byty to: bycie‑już‑przed‑sobą‑w-(świecie) jako bycie‑przy (napotkanym bycie wewnątrzświatowym). Heidegger wyraźnie pokazuje, że rzucenie Dasein ma możliwość wykroczenia w świat i pozostaje jako bycie‑przy. Dasein jakby wychodzi przed siebie, a więc troska ukazuje czasowość.
Sposób bycia narzędzi (całość narzędzi z ich odniesieniami to świat) to nie ujawnianie się jako takie. Całość bycia narzędzia nie jest, według Heideggera przedmiotem, lecz jest zawsze obecna w używaniu narzędzia, narzędzie staje się bytem pierwotnie danym. Myśląc o narzędziu myślimy o fenomenie świata. Warunkiem napotkania świata jest „bycie‑w-świecie”, tak jak warunkiem napotkania narzędzia jest jego poręczność, warunkiem ontologicznym narzędzia jest przeznaczenie do czegoś. Warto zwrócić uwagę, że poręczność młotka odsyła do poręczności gwoździa, poręczność gwoździa do poręczności podłogi itd. Czy jest to łańcuch nieskończony? Nie, istnieje bowiem cel, a celem tym jest Dasein – przeznaczenie wszystkich narzędzi, natomiast Dasein samo jest dla siebie celem.
Źródła
Źródła myśli Heideggera można łączyć z jego nauczycielami, ale tylko do okresu, gdy sam tworzył podwaliny swojej filozofii. Oczywiście krytycznie czytał fenomenologię HusserlHusserla. Skupiał się jednak na dziele Badania logiczne i czynił to ku niezadowoleniu twórcy fenomenologii, który uważał, że w dalszych swoich pracach wiele rzeczy ukazał lepiej.
Heidegger zadawał pytanie, jak w ogóle możliwe jest poznanie, które odsłania sam byt? Również w swojej wersji fenomenologii, mimo że dużo zawdzięczał Husserlowi, podążył własną drogą. Wprawdzie pytał, podobnie jak Husserl, o warunki możliwości wszelkiej wiedzy, lecz „wiedzę” traktował znacznie szerzej. Dla Heideggera do „wiedzy” zalicza się przedpoznawcze zachowania człowieka, jak czynności praktyczne lub nastroje. Wśród inspiratorów myśli Heideggera podaje się także KierkegaardKierkegaarda czy PascalaPascala.
Pamiętajmy, że filozof niemiecki poddał krytyce całą dotychczasową metafizykę i przypomniał wszystkim znaczenie presokratyków. Biorąc pod uwagę zainteresowania można wymienić takie jeszcze postaci, jak NietzscheNietzsche czy LeibnizLeibniz, o których napisał Heidegger osobne prace. Istotni byli też dla niego poeci, tacy jak wspomniani już Hölderlin czy Rainer Maria Rilke, jednak zawsze trzeba pamiętać, że dla Heideggera czytać oznaczało interpretować.
Wpływ i recepcja
Filozofia Heideggera wpłynęła na szeroko rozumiany egzystencjalizmegzystencjalizm, zarówno jako inspiracja, jak i jako temat do dyskusji – z tym, że jego większy wpływ odnajdujemy w egzystencjalizmie ateistycznymegzystencjalizmie ateistycznym (m.in. Sartre’a, chociaż niektórzy twierdzą, że ten tworzył równolegle swoje prace).
Filozofia niemieckiego myśliciela, szczególnie fenomenologia hermeneutycznafenomenologia hermeneutyczna czy jego rozumienie hermeneutykihermeneutyki, wpłynęła na rozwój i dyskusje właśnie w obrębie samej hermeneutyki – twórcy, tacy jak Paul RicoeurPaul Ricoeur czy Hans‑Georg GadamerHans‑Georg Gadamer wielokrotnie się do Heideggera odnosili i nieraz z nim dyskutowali. Dialog Gadamera z Heideggerem wyraźny jest w dziele Prawda i metoda, istotnym dla współczesnej hermeneutyki. Również przedstawiciel filozofii dialogu, Emmanuel LévinasEmmanuel Lévinas, podjął tematy myśli autora Bycia i czasu. Karl JaspersKarl Jaspers, który zajmował się nurtem psychoanalitycznym w filozofii, spierał się z Heideggerem, jednocześnie doceniał jego twórczość – „moce”, które inspirują myśli, nawet, jeśli są to myśli wrogie.
Słownik
(gr. to, co jawne, nieskryte) w starożytnej filozofii greckiej: prawda jako nieodparta oczywistość istnienia czegoś
(niem.) rozumiejąca egzystencja odnosząca się do samej siebie, na czym polega jej sposób bycia; istota Dasein leży w jego egzystencji, „Dasein to byt, który w swym byciu do tego bycia rozumiejąco się odnosi”; specyficznie ludzki sposób bycia‑w-świecie, bycia‑tu‑oto; Dasein jest specyficznie ludzką formą wchodzenia w świat
(łac. existere; ex – na zewnątrz i sistere – stać, znajdować się) u Heideggera: Existenz; byt, istnienie, warunki życia; odnosi się do życia ludzkiego, do jego istnienia; jest specyficznie ludzkim sposobem bycia odnoszącym się do innych bytów; „egzystencja jest możliwa tylko na gruncie zrozumienia bycia”, „istota bytu ludzkiego zawiera się w jego egzystencji”
(fr. existentialisme < łac. existere z ex — na zewnątrz + sistere — stać, znajdować się) kierunek filozoficzny oraz prąd literacki podkreślający znaczenie człowieka jako jednostki wolnej; za właściwy przedmiot badań i punkt wyjścia analizy filozoficznej uznaje indywidualną egzystencję człowieka, jego miejsce i rolę w świecie; według egzystencjalizmu rzeczywistość jest rozdarta na sferę świadomości i sferę rzeczy
nurt egzystencjalizmu reprezentowany m.in. przez J.-P. Sartre'a i A. Camusa, którzy odrzucali istnienie Boga jako moralnego prawodawcy, a także opiekuna oraz sędziego ludzkich losów i postaw. Nie uznawali również wiary w sferę metafizyczną ani jakąkolwiek eschatologię – nadzieję na życie po śmierci. Tylko przy tych założeniach egzystencjalizm był według nich uprawomocniony do stawiania pytań o ludzkie istnienie, o najważniejsze ludzkie wybory, o sens wolności i odpowiedzialności
(łac. essentia – istota, treść, część istotna) istota danej rzeczy dla Heideggera jest tym, co sprawia, że byt jest tym, czym jest – jest tym, co tożsame w zmianie. Egzystencja jest właściwością Dasein, czyli przynależy się bytowi rozumianemu jako człowiek, posiadającemu samoświadomość bycia tu i teraz, natomiast esencja jest istotą każdego bytu. Esencja różni się od egzystencji tym, że nie posiada rozumienia, samoodniesienia do swojego bytowania
(gr. phainómenon – to, co się zjawia, pokazuje) wszelki fakt empiryczny, będący punktem wyjścia badań naukowych, w sensie węższym, określenie zjawiska fizycznego lub psychicznego, będącego przedmiotem postrzegania
(gr. phainomenon – to, co się jawi) kierunek filozoficzny polegający na opisie i oglądzie tego, co jest bezpośrednio dane; od tradycyjnych dociekań różni się porzuceniem wszelkich założeń, domysłów, teorii, spekulacji, nawołując do przyglądania się światu tak, jak się jawi; najbardziej znanym przedstawicielem szkoły fenomenologicznej był Edmund Husserl
nurt fenomenologiczny zainicjowany przez M. Heideggera. Związków fenomenologii z hermeneutyką należy szukać zwłaszcza w odniesieniu do problematyki namysłu (Besinnung) i redukcji. M. Heidegger argumentował, że szeroko pojęta hermeneutyka może stanowić uzupełnienie niektórych elementów postępowania fenomenologicznego
(gr. hermeneutikos — dotyczący objaśniania) podstawowa metoda rozumienia wytworów kultury przez duchowe zbliżenie się do nich; w filozofii dziedzina badająca sposób ustalania sensów polegający na uzgodnieniu ujęć obiektywnych z subiektywnymi za pomocą myślenia paradoksalnego (z pominięciem zasady niesprzeczności); jest różnie rozumiana, np. jako: 1) metoda interpretacji (rozumienia) ludzkich wytworów występujących poza psychiką, przeciwstawiana obiektywnej analizie zjawisk przyrodniczych (W. Dilthey); 2) refleksja filozoficzna dotycząca wszelkich form ekspresji, np. mitów, symboli religijnych, dzieł sztuki (P. Ricoeur); 3) analiza rozumienia egzystencji jako swoistego sposobu bycia człowieka w świecie (M. Heidegger, H.-G. Gadamer)
u Heideggera: Zeug; coś co napotykamy pierwotnie; połączone jakimś łańcuchem zależności, zawsze w relacji z czymś
cecha bytu dotycząca przedwyobrażeniowego, intuicyjnego rozumienienia samego siebie i świata
u Heideggera: Angst; trwoga nie jest strachem, strach ma bowiem konkretny przedmiot, którego w swoim byciu się boję, natomiast trwoga odkrywa przede mną nicość, w trwodze staję przed nicością i to właśnie stojąc wobec nicości jestem w stanie rozumieć bycie
zasady wynikające z przyjętej metody badania na gruncie fenomenologii, tzw. redukcji fenomenologicznej polegającej na wzięciu w nawias przekonań o zewnętrznym wobec podmiotu świecie; składają się na nią: redukcja transcendentalna i redukcja ejdetyczna. Redukcja transcendentalna jest zabiegiem poznawczym polegającym na wzięciu w nawias wiedzy (przekonań i przeświadczeń) o zewnętrznym wobec podmiotu świecie, łącznie z zawieszeniem przeświadczenia o jego istnieniu i ograniczeniu się do opisu tego, co bezpośrednio dane w czystej naoczności. Z kolei redukcja ejdetyczna to nastawienie pojawiające się w związku z redukcją fenomenologiczną, polegające na bezpośrednim i intuicyjnym ujęciu w każdym przedmiocie tego, co stanowi o jego esencji, czyli istocie