Wprowadzenie do lektury

R1NobdLFcVCZ01

Karta tytułowa ze zbioru Sebastiana Grabowieckiego.

Setnik, czyli zbiór stu wierszy (nazywanych w staropolszczyźnie rymami), w istocie zawiera ich dwie setki (podzielony jest na dwie części). Słowo „duchownych” zapowiada, że będą to wiersze poświęcone sprawom ducha, a więc – jak byśmy dziś powiedzieli – religijne.

Harmonia formy,
czyli opanowywanie emocji

W Pieśni XXII zwraca uwagę harmonijność budowy: stroficzność, regularne rozłożenie rymów, wyrazista rytmiczność. Każda ze strof to odrębna całość myślowa i składniowa – tworzy ją najczęściej jedno zdanie. Tylko w ostatniej strofie mamy dwa zdania pokrywające się z wyodrębnionymi znaczeniowo dwuwersami. Rytm wyznacza sylabiczna powtarzalność jedenastu sylab w wersie. Jedenastozgłoskowiec jest miarą wiersza uroczystego. Regularny oddech narzucony przez układ wiersza sprawia, że wzburzenie czy zachwyt ustępują spokojowi.

Ład, harmonia i spokój są zatem tymi cechami, które wyznaczają charakter Pieśni XXII. Ład wydaje się niezakłócony, skoro przeważają rymy gramatyczne, a więc mało wyszukane, niezaskakujące, oczywiste: jakby podmiot mówiący unikał jakiejkolwiek komplikacji, a swoją wypowiedź poddał zasadzie możliwie niezakłóconej prostoty. W istocie jednak ujawnia on emocje, a harmonia bywa z lekka naruszana.

Jeden Kościół

W wierszu, którego tematem jest właśnie Kościół, nagromadzenie synonimów oznaczających Królestwo Pańskie jest ważnym pomysłem poety. Co jednak ciekawe, utwór powstały w epoce ostrych sporów religijnych, napisany z perspektywy jednoznacznie katolickiej zupełnie ignoruje jakiekolwiek podziały, a różne określenia Kościoła traktuje jako równoważne.

Grabowiecki, zgodnie z długowiekową tradycją odczytywania Biblii, Królestwo Pańskie utożsamia jednoznacznie z Kościołem. Ważne jednak jest to, że nie postrzega go jako instytucji, lecz jako mistyczną wspólnotę. Mówiąc językiem kontrreformacyjnej teologii, chodzi nie o doczesny „Kościół wojujący”, lecz o przyszły „Kościół triumfujący”. Oto przyczyna, dla której poety nie interesują spory religijne: one z perspektywy wieczności nie są istotne. Tutaj mowa jest tylko o Królestwie zbawionych.

RFlwkKCq8zWor1

Franz Eugen Köhler, Köhler's Medizinal‑Pflanzen

Kościół jest w tej pieśni uosobiony. Przede wszystkim jest on adresatem wiersza, rozpoczynającego się rozbudowaną apostrofą. Co prawda z jednoznaczną personifikacją mamy do czynienia tylko w obrazie Świętej Pani Cyrkwi, jednak nawet gdy Królestwo Pańskie ukazane jest jako gorczyczne ziarno, zostaje uosobione, skoro do niego kierowana jest prośba.

Oba rozbudowane obrazy – gorczycy i Pani – zaczerpnięte są z Pisma Świętego. Pierwsza strofa jest przetworzeniem biblijnej przypowieści. Druga rozwija oryginalny obraz ciała – zagonu nieuprawnej roli. W trzeciej – paralelnie do pierwszej – przywołana jest przypowieść z Ewangelii. W czwartej oba obrazy zostają połączone. W piątej dokonuje się powrót do pierwszej parafrazy. Szósta strofa, w której już bez pomocy obrazów wyrażona jest modlitwa do Kościoła, stanowi podsumowanie. Dzięki nawiązaniu do biblijnych obrazów Kościół może być ukazany w sposób bardzo plastyczny i poetycki. Brak tu intelektualnych rozważań na temat jego istoty, nie ma teologicznych niuansów. Jak w Ewangelii o wszystkim mówi obraz. Jest więc wiara – przedstawiana jako ziarno albo kwas – która trafia do człowieka, przemienia go i z tego spotkania rodzi się potężny Kościół.

Człowiek i Bóg

Humanistyczny wątek jest tu bardzo ważny. Podmiot liryczny wypowiada się tyleż w swoim własnym imieniu, co w imieniu wszystkich ludzi, jest zarazem pojedynczym człowiekiem i człowiekiem w ogóle. Biblijne obrazy w istotny sposób dopełnia fakt, iż rola, na której zasiane jest ziarno gorczycy, staje się figurą ciała ludzkiego. Człowiek jest więc przedstawiony w swojej cielesności, nie tylko w duchowości.

RtjWkbaH2eZH71

Osobisty brewiarz królowej Szkotów Marii Stuart.
Brewiarz to zbiór obowiązkowych modlitw, przeznaczony dla duchownych katolickich, a także książka zawierająca taki zbiór.

Wiersz Sebastiana Grabowieckiego to modlitwa kierowana do Kościoła. Cały Setnik rymów duchownych jest zresztą zbiorem poetyckich modlitw, dlatego przez czytelników z epoki, w której tom się ukazał, bywał traktowany jako rodzaj brewiarza. Prawdopodobnie sam autor komponował swoje utwory z myślą o tym, że staną się one dla współbraci zakonnych estetycznie pięknym, a zarazem podręcznym zbiorem zasad duchowych.

Modlitwę w Pieśni XXII wznosi pokorny, który prosi o dwie rzeczy. Po pierwsze, o ratunek chęci (a więc woli), po drugie o rozwój w nim samym wiary, która pozwoli mu wejść do Królestwa Pańskiego.

W twórczości Grabowieckiego znajduje wyraz postawa określana jako kwietyzmkwietyzmkwietyzm. Pojawiła się ona w chrześcijaństwie po reformacji i była reakcją na niepokój przenikający epokę ostrych polemik, a nawet wojen religijnych. Znalazła odbicie w poezji barokowej, wyznaczając drugi jej nurt, opozycyjny wobec dominującego w poezji metafizycznej nurtu sprzeczności, rozterek, niepewności. Zgodnie z ideałem kwietystycznym, człowiek powinien zaprzestać nadmiernego działania, roztrząsania sensu życia, niepokojów o przyszłość, aby poddać się prowadzeniu Bożemu, aby osiągnąć wewnętrzną harmonię i wyciszenie. Jeden z mistrzów życia duchowego, który inspirował kwietystów, św. Franciszek Salezy, porównywał wręcz duszę ludzką do łódki, którą porusza łagodnie po falach życia podmuch Ducha Świętego.

Słownik