Przeczytaj
Stosunki polsko‑litewskie przed unią w Krewie
W XIII w. Litwini podbili ziemie ruskie i przyłączyli do swojego państwa ziemie Jaćwingów, które bezpośrednio sąsiadowały z Mazowszem. Od tej pory aż do unii krewskiej w 1385 r. miały miejsce najazdy Litwinów na tereny książąt polskich, podczas których niektórzy z nich ponieśli śmierć (np. Siemowit I Mazowiecki). Pierwsze przyjazne stosunki między Polską a Litwą zostały nawiązane za panowania wielkiego księcia GiedyminaGiedymina i władcy zjednoczonego Królestwa Polskiego Władysława Łokietka. W 1325 r. zawarli oni sojusz, a w roku następnym najechali wspólnie Brandenburgię. Przypieczętowaniem przymierza był ślub syna Władysława Łokietka, Kazimierza, z córką Giedymina – Adelajdą. Sojusz nie przetrwał długo z uwagi na fakt, że Litwa nie przyjęła chrześcijaństwa i w konsekwencji król Polski narażał się na zarzut zmowy z poganami przeciwko chrześcijanom. Za panowania Kazimierza Wielkiego Polska toczyła wojny z Litwą o panowanie nad Rusią CzerwonąRusią Czerwoną. W ich wyniku w 1366 r. Polsce przypadła ziemia halicka, Litwie zaś ziemia wołyńska.
Wskaż, jakie związki gospodarcze łączyły Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie. Wyjaśnij, dlaczego mieszczanie i kupcy obu państw opowiadali się za zawarciem sojuszu między tymi krajami.
Przyczyny unii w Krewie i jej postanowienia
Po śmierci Ludwika Węgierskiego, następcy Kazimierza Wielkiego, szlachta polska, dotrzymując zobowiązań z Koszyc z 1374 r., wybrała na króla Polski córkę ostatniego z Andegawenów rządzących na Węgrzech – Jadwigę. Polscy panowie odrzucili możliwość przyjęcia na męża Jadwigi Wilhelma Habsburga, wybierając jej małżonka w osobie wielkiego księcia litewskiego Jagiełły Olgierdowicza. Wobec tego w 1385 r. w Krewie doszło do zawarcia pierwszej unii polsko‑litewskiej. Na mocy jej postanowień Jagiełło miał zostać mężem Jadwigi Andegaweńskiej oraz królem Polski, przejść wraz ze swoim ludem na chrześcijaństwo, uwolnić polskich jeńców, wypłacić Wilhelmowi Habsburgowi odszkodowanie z tytułu zerwania jego zaręczyn z Jadwigą, odzyskać ziemie utracone przez Polskę oraz dokonać przyłączenia Litwy do Polski (punkt ten stanowił oś sporu interpretacyjnego między stronami polską a litewską).
Przyczyn unii należy doszukiwać się w:
– zagrożeniu obydwu państw ze strony zakonu krzyżackiego oraz Litwy ze strony Wielkiego Księstwa Moskiewskiego,
– chęci uregulowania wzajemnych roszczeń w stosunku do Rusi Czerwonej,
– zagrożeniu rutenizacją Litwinów wobec zagarnięcia przez Litwę ziem ruskich,
– pragnieniu rozszerzenia wpływów Kościoła katolickiego na nowe tereny,
– dążeniu do podniesienia prestiżu państwa polskiego przez doprowadzenie do dobrowolnego schrystianizowania ostatniego pogańskiego państwa w Europie,
– chęci zapewnienia sobie przez bojarów litewskich podobnych przywilejów, jakimi cieszyli się panowie polscy.
Ponadto osobistym celem Jagiełły było uzyskanie szczególnej pozycji wśród innych Giedyminowiczów na skutek przyjęcia korony polskiej.
W jaki sposób strony polska i litewska rozumiały zapis o przyłączeniu do Królestwa Polskiego ziem litewskich i ruskich?
Między unią krewską a unią wileńsko‑radomską
W 1386 r. Jagiełło przyjął chrzest i imię Władysław, ożenił się z Jadwigą Andegaweńską oraz został koronowany na króla Polski. Odtąd małżonkowie, aż do śmierci Jadwigi, mieli wspólnie władać Królestwem Polskim. Jednakże przeciwnikiem unii był brat stryjeczny Władysława Jagiełły – książę Witold Kiejstutowicz (imię chrzcielne Aleksander). Dążył on do samodzielności Litwy i podporządkowania jej wszystkich ziem ruskich, wchodził w sojusze z zakonem krzyżackim, które były wymierzone w Jagiełłę. Wobec tych działań, pragnąc faktycznie utrzymać w mocy postanowienia unii krewskiej, Władysław Jagiełło w 1392 r. w Ostrowie zawarł z Witoldem ugodę, na mocy której Kiejstutowicz został namiestnikiem Litwy.
W 1399 r. zmarła Jadwiga i nowo narodzona córka Elżbieta Bonifacja, przez co wygasła unia krewska. Ponadto w tym samym roku Witold doznał porażki nad rzeką Worsklą w walce z Tatarami. Jednocześnie wybuchło powstanie ludności litewskiej. Sytuacja dojrzała zatem do ustanowienia nowego przymierza między Polską a Litwą. Na mocy unii wileńsko‑radomskiej z 1401 r. Litwa pozostała odrębnym państwem wraz z dożywotnią władzą wielkoksiążęcą Witolda, natomiast Władysław Jagiełło otrzymał tytuł najwyższego księcia Litwy. Akty unii zostały zatwierdzone przez króla i księcia oraz przez szlachtę polską i bojarów litewskich. W latach 1409–1411 Polska i Litwa prowadziły wspólnie wojnę z zakonem krzyżackim, podczas której połączone siły polsko‑litewskie złamały potęgę zakonu w 1410 r. w bitwie pod Grunwaldem.
Wskaż władców Polski, Litwy i państwa krzyżackiego.
Unia horodelska
Po wielkiej wojnie z zakonem krzyżackim Polska i Litwa zawarły w 1413 r. unię w Horodle, która na nowo regulowała wzajemne stosunki.
Umawiające się strony postanowiły, że po śmierci Witolda Litwa miała wybrać nowego wielkiego księcia w porozumieniu z Polską i zobowiązywała się do niezawierania sojuszy z wrogami Polski. Katolickie rody bojarskie zostały zrównane w przywilejach ze szlachtą polską, a 47 największych z nich przyjęto do herbów szlachty polskiej. Zgodnie z postanowieniami unii na Litwie wprowadzono urzędy wojewody, kasztelana i starosty. Ponadto uzgodniono organizowanie wspólnych zjazdów panów polskich i bojarów litewskich, na których miano decydować o problemach istotnych dla obu państw. Niemniej jednak unia nie rozwiązała wszystkich problemów, ciągle istniały spory o przynależność Wołynia, Podola i Podlasia.
Wskaż tereny, do których opanowania dążyli Krzyżacy, aby połączyć swoje ziemie nad Bałtykiem.
Stosunki polsko‑litewskie po śmierci Władysława Jagiełły i Witolda Kiejstutowicza
W 1430 r. zmarł Witold, pozostawiając państwo litewskie u szczytu swojej potęgi. Litwini samodzielnie, bez porozumienia z Polską, wybierali wielkiego księcia, którym najpierw został Świdrygiełło, brat Władysława Jagiełły, a następnie Zygmunt Kiejstutowicz. W 1432 r. doszło do zawarcia unii grodzieńskiej, która miała przywrócić silniejsze związki Litwy z Polską, osłabione ze względu na wzrost znaczenia Litwy podczas panowania Witolda. Dwa lata później umarł Władysław Jagiełło, a jego następcą został najstarszy syn Władysław III Warneńczyk. Natomiast po śmierci Zygmunta Kiejstutowicza w 1440 r. na wielkiego księcia litewskiego obrano Kazimierza JagiellończykaKazimierza Jagiellończyka, młodszego syna Władysława Jagiełły. Tym samym ponownie doszło do wygaśnięcia unii między Polską a Litwą. Jednakże z uwagi na śmierć Władysława w 1444 r. w bitwie pod Warną korona polska została zaoferowana wielkiemu księciu litewskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi. Ten grał na zwłokę, a zdobywszy w ten sposób silniejszą pozycję, objął tron polski w 1447 roku. Między Polską a Litwą ponownie została zawiązana unia personalnaunia personalna. Jeszcze przed koronacją na króla Polski Kazimierz Jagiellończyk wydał w 1446 r. akt regulujący wzajemne stosunki obu państw, zapewnił on równorzędność obydwu podmiotów i nienaruszalność granic wielkiego księstwa oraz zrównał w prawach bojarów litewskich ze szlachtą polską.
Jan Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego (fragment)Sam król Władysław walczył do upadłego; a lubo go wielu błagało, „żeby się na oczywiste nie narażał niebezpieczeństwo, i gdy wojska jego pierzchły, sam jeden nie szukał zguby ze szkodą i zgubą całego chrześcijaństwa”, […] rzucił się w najgęstszy tłum nieprzyjaciół i przez pewien czas dzielnie wytrzymywał walkę; aż w końcu otoczony […] tłoczącymi się zewsząd tłumami barbarzyńców, legł śmiercią bohatera, z poświęceniem krwi własnej, klęską niesłychaną całego chrześcijaństwa i Polski.
Źródło: Jan Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego (fragment), dostępny online wlaczpolske.pl.
Stosunki polsko‑litewskie po śmierci Kazimierza Jagiellończyka
Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka w 1492 r. królem Polski został jego trzeci syn Jan Olbracht, a wielkim księciem litewskim jego czwarty syn – AleksanderAleksander. W tym okresie oba państwa ściśle współpracowały na arenie międzynarodowej. Jednakże klęska Polski w wojnie z Turcją (1497 r.) i Litwy w wojnie z Moskwą (1494 r.), a także brak wsparcia ze strony Czech i Węgier, które były rządzone odpowiednio od 1471 r. i 1490 r. przez najstarszego syna Kazimierza Jagiellończyka – Władysława, pchnęły Polskę i Litwę do zawarcia nowego sojuszu. W 1499 r. zawiązano w Krakowie i Wilnie unię, zgodnie z którą oba państwa miały sobie wzajemnie pomagać przeciw wrogom i współdziałać w elekcjach swych władców. Gdy w 1501 r. zmarł Jan Olbracht, a tron polski objął jego brat i jednocześnie wielki książę litewski – Aleksander, doszło do zawarcia unii w Mielniku, która przewidywała ściślejszy związek między Polską a Litwą, w kierunku unii realnejunii realnej. Z uwagi na opór króla i Litwinów nie weszła ona jednak w życie, lecz stała się pierwowzorem dla zawartej ponad pół wieku później, w 1569 r., unii lubelskiej.
Stosunki polsko litewskie w XIII–XV w. z początkowo wrogich rozwinęły się w kierunku partnerskich. Choć we wzajemnych relacjach pojawiały się tarcia i kolejne unie traciły swoją moc, u progu XVI w. projekt unii mielnickiej wyznaczył kierunek dalszej integracji Polski i Litwy, którą zwieńczyła unia lubelska.
Porównaj granice państwa polsko‑litewskiego w roku 1434 (wcześniejsza mapa) oraz w roku 1492.
Słownik
związek co najmniej dwóch państw połączonych osobą władcy lub głowy państwa, lecz pozostających odrębnymi podmiotami na arenie międzynarodowej i prowadzących odrębną politykę w sprawach wewnętrznych i zagranicznych
związek co najmniej dwóch państw prowadzących wspólnie politykę w sprawach wewnętrznych i zagranicznych
uleganie wpływom kultury ruskiej, powstałej na terenach dawnego państwa Rusi Kijowskiej
kraina historyczna w dorzeczu Sanu i górnego Dniestru, w latach 1340–1366 opanowana przez Kazimierza Wielkiego, przejściowo pod władzą Węgier, w latach 1387–1772 w granicach Rzeczypospolitej
(łac., zaręczyny na przyszłość) forma zaręczyn niepełnoletnich kandydatów, które przeradzają się w małżeństwo po dobrowolnym skonsumowaniu go przez kandydatów po uzyskaniu przez nich tzw. wieku sprawnego
(łac., z prawa żony) tytuł uzyskania godności królewskiej przez małżonka dziedziczki tronu, który to małżonek stawał się władcą danego państwa z uwagi na prawa żony do korony, po zawarciu małżeństwa i koronacji zostawał z reguły faktycznym władcą, a po śmierci żony tracił zazwyczaj prawo do tronu
Słowa kluczowe
unia personalna, unia realna, unia w Krewie, unia horodelska, unia wileńsko‑radomska, ostatni Jagiellonowie, państwo polsko‑litewskie
Bibliografia
Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska–Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997.
M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Kraków 2005.