Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Wpływ władzy na zachowania społeczne w państwach niedemokratycznych

W państwach niedemokratycznych, w których istnieją społeczeństwa, a nie poddani, występuje system autorytarny lub totalitarny. Społeczeństwa w tych reżimachreżim politycznyreżimach mają różne prawa, ale również różny poziom świadomości politycznej.

W obu typach reżimów społeczeństwo pełni różne funkcje i rządzący mają wobec niego inne oczekiwania. Przede wszystkim autorytaryzmautorytaryzmautorytaryzm jest systemem politycznym opartym na autorytecie jednostki. Najczęściej jednostka taka zdobywa władzę na drodze zamachu stanu, opartego na formacjach wojska i policji. Dochodzi do niego często w sytuacji kryzysu demokracji, kiedy instytucje państwa demokratycznego nie spełniają oczekiwań społecznych, w państwie panuje chaos, wojna domowa. W przypadku totalitaryzmutotalitaryzmtotalitaryzmu jednym ze sposobów zdobycia przez jednostkę władzy są wybory, po wygraniu których wprowadzony zostaje reżim totalitarny. Tu znów przyczyną jest kryzys demokracji lub problemy gospodarcze, które powodują pojawienie się grupy niezadowolonych przedstawicieli społeczeństwa.

RB8soshcXe3be1
Hannah Arendt (1906–1975)
Źródło: Hannah Arendt Center at Bard College, tylko do użytku edukacyjnego.

Teoretyczka totalitaryzmu Hannah Arendt uważa, że grupa wykluczonych obywateli tworzy tzw. ruch totalitarny, który, po znalezieniu odpowiedniego przywódcy, może zmienić się w totalitarną partię. Potem wystarczy wygrać wybory, zlikwidować przeciwników politycznych i objąć rządy dyktatorskie. Trudno jednak zdobyć i władzę bez poparcia na tyle znaczącej części społeczeństwa, aby jej głosy miały wpływ na wynik wyborów. To nie wystarczy też, aby tę władzę utrzymać. W tym celu partia zwycięska prowadzi wiele działań, których najważniejszym celem jest utrzymanie poparcia społecznego i rozszerzenie go na inne grupy.

R1Hxf5bKNso4j1
Erich Fromm (1900–1980)
Źródło: Müller-May / Rainer Funk, licencja: CC BY-SA 3.0.

Jak napisał Erich FrommUcieczce od wolności, ok. ⅓ każdego społeczeństwa ma osobowość autorytarnąosobowość autorytarnaosobowość autorytarną. To ludzie, którzy są zdolni do narzucania swojej wizji świata lub tacy, którzy wolą, aby odpowiedzialność za ich życie wzięli inni. Takie osoby źle odnajdują się w systemie demokratycznym, w którym państwo pozostawia jednostce dużą swobodę, ale równocześnie składa na jej barki odpowiedzialność za siebie i współobywateli. Ludzie o osobowości autorytarnej lepiej funkcjonują w systemach niedemokratycznych. Jeśli do tego dodamy niski poziom kultury politycznejkultura politycznakultury politycznej społeczeństwa lub kolektywne postrzeganie świata i brak tradycji demokratycznych, łatwiej zrozumieć, dlaczego niektóre społeczeństwa akceptują niedemokratyczny system rządów. Oczywiście te cechy to tylko podstawa do budowania autorytaryzmu lub totalitaryzmu. Tworzeniu społeczeństwa o poddańczej kulturze politycznejpoddańcza kultura politycznapoddańczej kulturze politycznej sprzyja polityka państwa.

bg‑azure

Zastanów się, jakie mechanizmy władza może wykorzystać do budowy trwałego poparcia.

Totalitaryzm

Indoktrynacja od przedszkola

Jednym z najważniejszych sposobów utrzymania poparcia społecznego w państwie totalitarnym jest indoktrynacjaindoktrynacjaindoktrynacja. Celem tego procesu jest wpojenie jednej, obowiązującej wszystkich ideologii. W przypadku totalitaryzmu celem nadrzędnym jest zastąpienie ideologią wszystkich wyznawanych przez dane społeczeństwo religii. Indoktrynacja zaczyna się we wczesnym dzieciństwie. Zdaniem psychologów człowiek zaczyna odbierać bodźce społeczne, zapamiętywać wydarzenia i emocje w wieku około trzech lat. Dlatego w państwach totalitarnych dzieci w tym wieku są obejmowane wychowaniem przez państwo.

R1FLAqcu646gi1
Na podstawie zdjęcia spróbuj określić, jak wygląda proces indoktrynacji w przedstawionej szkole.
Źródło: Roman Harak, licencja: CC BY-SA 2.0.

Przykładem tego typu polityki może być Korea Północna, gdzie trzyletnie dzieci obejmowane są obowiązkową opieką przedszkolną. Spędzają w placówce sześć dni i nocy w tygodniu. Tylko na niedzielę wracają do domu. W takiej sytuacji trudno oczekiwać, aby rodzice mieli wpływ na poglądy swoich dzieci. Kształtuje je państwo, a tak naprawdę przedstawiciele jego instytucji. Zresztą nie przeceniajmy ewentualnego wpływu rodziców. Oni również są indoktrynowani, np. przez media.

Północnokoreańskie kanały telewizyjne i radiowe są całkowicie kontrolowane przez państwo i przekazują tylko informacje akceptowane przez służby państwowe. Północni Koreańczycy nie mają dostępu do globalnego internetu, natomiast domeny koreańskie są kontrolowane przez władzę. Dorośli obywatele podlegają kontroli w zakładach pracy, władza organizuje im również czas wolny. Są to zajęcia sportowe lub przygotowania do uroczystości państwowych, w których uczestnictwo jest obowiązkowe. Państwo dba także o odpowiedni rozwój kulturalny obywateli w zakresie kulturowych tradycji Korei, jak i wdrażania nowych idei. W ten sposób angażuje się mieszkańców w życie publiczne. Celem tych działań jest również ograniczenie obywatelom wolnego czasu, który mogliby wykorzystać w sposób niezgodny z wolą rządzących.

Idea wroga zewnętrznego

R5SWWCMS9NVit1
Pokazy w Korei Północnej. Przywódcom Korei zdarza się osobiście doglądać przygotowań do spektakli i widowisk i wskazywać na konieczne zmiany.
Źródło: domena publiczna.

Państwo totalitarne przygotowuje obywateli do walki z wrogiem zewnętrznym. W systemie totalitarnym władza musi dbać o stałe poparcie obywateli, a jednocześnie ogranicza ich prawa i wolności i wykorzystuje kanały przekazu do usprawiedliwienia swoich działań. W tym celu kreuje wroga zewnętrznego, który zagraża interesom państwa i bezpieczeństwu (w wymiarze militarnym lub ekonomicznym) obywateli. Mają oni wierzyć, że rządzący, ograniczając prawa i kontrolując życie społeczeństwa, dba o jego interesy i je broni.

W przypadku ZSRS w okresie II wojny światowej tym wrogiem (realnym) była III Rzesza. Przez cały czas istnienia władza komunistyczna wskazywała na zagrożenie ze strony międzynarodowego imperializmuimperializmimperializmu. W przypadku III Rzeszy za wroga Hitler uznał Żydów, uważając ich za rasę niższą, ale przede wszystkim oskarżając o dążenie do rządzenia światem wbrew interesom państw, w których mieszkali.

W dzisiejszej Korei Północnej, gdzie system totalitarny oparty jest na ideologii komunistycznej, wrogiem jest imperializm amerykański. Zagrożenie ze strony Stanów Zjednoczonych jest wpajane dzieciom już w przedszkolu, a dowodem na jego istnienie jest funkcjonowanie dwóch państw koreańskich. W propagandzie północnokoreańskiej to Stany Zjednoczone odpowiedzialne są za porażkę kraju w wojnie 1950–1953 i brak koreańskiej jedności. Oczywiście władze w Pjongjangu uważają, że Korea powinna zostać zjednoczona pod ich kontrolą, a Stany Zjednoczone przeszkadzają we wprowadzeniu komunizmu na terenie Korei Południowej. W ten sposób tłumaczy się konieczność utrzymania ograniczeń praw obywatelskich i militaryzację społeczeństwa. W każdej chwili powinno być ono gotowe do obrony przed wrogiem.

bg‑azure

Zastanów się, czy przy tym poziomie indoktrynacji możliwe jest istnienie opozycji.

Donos mile widziany

Społeczeństwo w państwie totalitarnym jest wszechstronnie kontrolowane przez państwo. W naszych wyobrażeniach dzieje się to dzięki działaniu rozbudowanego aparatu bezpieczeństwa. Rzeczywiście, odgrywa on ogromną rolę w utrzymywaniu obywateli w posłuszeństwie przez zastraszanie i aresztowania potencjalnych działaczy opozycji. Zwróćmy jednak uwagę, że w państwie totalitarnym, gdzie kontrolowana jest każda sfera życia społecznego, liczebność służb specjalnych musiałaby być ogromna, a przecież państwo musi spełniać również inne funkcje. Dlatego mobilizacja społeczeństwa, którą państwo kieruje, odnosi się również do relacji międzyludzkich. Obywatele kontrolują się wzajemnie, istnieje szeroko rozbudowana sieć tajnych współpracowników, a donosicielstwo jest promowane przez państwo nagrodami finansowymi. Charakterystykę tego typu działań można zauważyć w literaturze pięknej.

R4os9k6WoV48s1
Prezentacja.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ludzie donosili na siebie wzajemnie, licząc na korzyści materialne lub wierząc, że dzięki temu zapobiegną niebezpieczeństwu, jakie sprowadzi wróg zewnętrzny. W ten sposób zindoktrynowani obywatele pilnowali się nawzajem nawet w prywatnej przestrzeni, która powinna być wolna od państwa.

Totalitarny system polityczny łatwiej jest zbudować w społeczeństwie, które ma nietrwałe tradycje demokratyczne lub nie ma ich w ogóle. Dla budowy społeczeństwa totalitarnego ważny jest również opisywany przez Hannę Arendt ruch totalitarny. To jego członkowie stają się elitą partii politycznej, która wprowadza totalitaryzm. To na nich opiera się propaganda, oni tworzą pierwsze oddziały represyjne lub korzyściami majątkowymi zdobywają poparcie poprzednich przedstawicieli służb porządkowych. Istotne jest również przyzwyczajenie społeczeństwa, że państwo decyduje za nie, wskazuje wroga i kierunki rozwoju. To z jednej strony ułatwia rządzenie, a z drugiej utrudnia powstawanie opozycji – nie tylko ze względu na opresyjność systemu. Ludzie pozbawieni możliwości artykułowania swoich myśli i oczekiwań, których wiedza jest oparta na koncesjonowanych przez państwo kanałach informacyjnych i programach szkolnych, nie są w stanie wyartykułować swoich potrzeb, a tym bardziej znaleźć sposobu na ich realizację.

W społeczeństwie totalitarnym jednostka czuje się przez cały czas obserwowana, nie może nikomu zaufać i ciągle powinna popierać politykę państwa – z wpojonego przez państwową propagandę przekonania lub ze strachu przed represjami. System totalitarny niszczy jednostkę i wciela ją jako bezrefleksyjny trybik do maszyny państwa.

bg‑azure

Czy twoim zdaniem możliwe jest skuteczne inwigilowanie obywateli bez ich współudziału?

Autorytaryzm

Drugi z niedemokratycznych systemów politycznych – autorytaryzm – nie oddziałuje tak mocno na społeczeństwo. Opiera się na autorytecie jednostki, lecz nie buduje mitu nieomylnego przywódcy, któremu oddaje się niemal boską cześć. Władza scentralizowana jest w rękach przywódcy i jego najbliższego środowiska. Decyzje przywódcy autorytarnego zatwierdzane są przez podporządkowany mu parlament.

W systemie tym państwo kształtuje w obywatelach poddańczą kulturę polityczną, która nie wymaga od obywateli angażowania się w życie publiczne. Autorytarny przywódca oczekuje od obywateli, żeby uczestniczyli w cyklicznych wyborach, które w autorytaryzmie się odbywają, ale nie są to wybory rywalizacyjne tak jak w reżimie demokratycznym, ponieważ nie ma alternatywy politycznej. Obywatele mogą co prawda tworzyć partie polityczne – pod warunkiem jednak, że partia przywódcy ma charakter hegemoniczny. Przywódca pozostawia decyzjom jednostek ich życie prywatne i religię. W autorytaryzmie może zdarzyć się sytuacja, że państwo porozumie się z największym działającym Kościołem, oddając mu kontrolę nad sprawami światopoglądowymi i ustawodawstwem rodzinnym. W ten sposób zdobywa sojusznika.

Oznacza to, że państwo nie próbuje wpajać obywatelom jednej ideologii. Jest raczej zadowolone, gdy obywatele nie interesują się sprawami publicznymi, są zajęci wyłącznie życiem prywatnym i dbałością o odpowiedni jego poziom. I tu państwo autorytarne interweniuje. Zarówno psychologowie, jak i politolodzy oraz socjolodzy nie mają wątpliwości, że dla trwałości autorytaryzmu konieczne jest zaspokojenie podstawowych potrzeb materialnych obywateli. Dopóki obywatele nie mają problemów z utrzymaniem się, nie angażują się w życie publiczne. Natomiast w obliczu kryzysu mogą zacząć się protesty. Oczywiście poziom wiedzy na temat stopy życiowej zależy od polityki informacyjnej państwa, więc trudno oczekiwać, aby rządzący działali wbrew własnym interesom. W państwie autorytarnym relacje społeczeństwo – władza zbudowane są na pewnej równowadze, która może zostać zachwiana śmiercią „autorytetu” lub kryzysem gospodarczym. Wtedy może dojść do wystąpień społecznych i do zmiany systemu politycznego.

bg‑azure

Zastanów się, czy ludzie w krajach demokratycznych są zupełnie wolni od inwigilacji.

Społeczeństwo autorytarne nie jest wolne od donosicielstwa, również honorowanego przez państwo, czy działań represyjnych aparatu przymusu. Jednak działają one reaktywnie, kiedy pojawiają się opozycjoniści mający program niezgodny z interesami rządzących. Przeciwnie jest w totalitaryzmie, kiedy państwo reaguje, zanim opozycja podejmie jakiekolwiek działania. Społeczeństwo w państwie autorytarnym cieszy się więc pewną złudną sferą wolności politycznych (cykliczne, ale nie rywalizacyjne wybory) i wolnościami osobistymi. Pod warunkiem jednak, że nikt nie próbuje wykorzystywać ich wbrew interesom rządzących.

Słownik

autorytaryzm
autorytaryzm

reżim polityczny ustanawiający instytucjonalne zabezpieczenia przed podważaniem autorytetu rządzących oraz oraz odsunięciem ich od władzy; władza opiera się na ograniczonym pluralizmie politycznym przy braku odpowiedzialności rządzących, bez starannie wypracowanej kierowniczej ideologii lub mobilizacji politycznej; autorytaryzm cechuje się ograniczonym pluralizmem politycznym przy organizacji cyklicznych, ale nierywalizacyjnych wyborów

imperializm
imperializm

polityka państw mocarstwowych, której celem jest rozszerzanie wpływów politycznych, gospodarczych i kulturalnych

indoktrynacja
indoktrynacja

wpajanie jednostkom lub grupom społecznych poglądów i ideologii, które sprzyjają realizacji interesów rządzących

kultura polityczna
kultura polityczna

część kultury społeczeństwa odnosząca się do sfery polityki, udziału w życiu publicznym, stosunku do polityków, poziomu świadomości społecznej

osobowość autorytarna
osobowość autorytarna

zespół łącznie występujących cech zachowania społecznego, którego składnikami są: bezkrytyczne posłuszeństwo wobec autorytetów, niechęć do poznania psychiki własnej i innych osób, unikanie zróżnicowanego obrazu świata, preferowanie zapożyczonych, prostych i sztywnych interpretacji rzeczywistości, w tym stereotypów i przesądów

poddańcza kultura polityczna
poddańcza kultura polityczna

kultura podporządkowania; wg Leksykonu politologii jednostki i grupy społeczne mają świadomość istnienia władz centralnych, dostrzegają związek pomiędzy decyzjami władzy a własnym losem, ale z różnych względów nie wykazują aktywnych postaw wobec władzy politycznej; model charakterystyczny dla systemów autorytarnych oraz dla państw młodej demokracji

reżim polityczny
reżim polityczny

układ prawnych i nieformalnych zasad oraz mechanizmów regulujących relacje pomiędzy instytucjami władzy politycznej oraz sposobu jej powiązania ze społeczeństwem

totalitaryzm
totalitaryzm

reżim polityczny odrzucający idee liberalnej demokracji oraz praw i wolności obywatelskich; państwo kontroluje wszystkie dziedziny życia społecznego i życia jednostki