Grupa społeczna jest jedną z podstawowych kategorii służących analizie rzeczywistości społecznej, wewnętrznego zróżnicowania społecznego świata. Najczęściej przez grupę społeczną rozumie się co najmniej trzy osoby, połączone więzią społeczną, mające wspólną tożsamość (autoidentyfikację z grupą) lub przynajmniej pozostające we względnie stałych oddziaływaniach przebiegających według określonego wzoru.

Jednostki funkcjonują w grupach, wypełniając role społecznerola społecznarole społeczne, które definiują ich prawa oraz powinności w stosunku do innych członków grupy oraz grupy jako całości. Uczestnictwo w wielu różnych grupach społecznych (rodzina, organizacja, wspólnota religijna, koło hobbystyczne, zespół projektowy itp.) nakłada na jednostkę konieczność odgrywania wielu ról jednocześnie. Społeczeństwo wiąże w ten sposób ze sobą poszczególne jednostki. Dzięki odgrywanym rolom nie tylko realizowane są zadania poszczególnych grup, ale i jednostka uzyskuje poczucie przynależności. Szczególnie wtedy, gdy relacje w grupie oparte są na zaufaniuzaufaniezaufaniu. Jak piszą socjologowie, komentując znaczenie zaufania dla kapitału społecznegokapitał społecznykapitału społecznego:

Paweł Starosta, Maciej Frykowski Kapitał społeczny i jego użytkownicy

Wzajemne zaufanie w sposób oczywisty jest zarówno warunkiem, jak i efektem grupowej współpracy. Jest ono metaforycznie określane jako ułatwiający je katalizator, a sieci wzajemnego zaufania tworzą emocjonalną podstawę dla osiągnięcia wspólnego sukcesu. W efekcie przyczynia się do umocnienia tzw. team spirit, czyli morale grupy.

cytat5 Źródło: Maciej Frykowski, Paweł Starosta, Kapitał społeczny i jego użytkownicy, „Przegląd Socjologiczny” 2008, nr 1, s. 31–62.

Zaufanie w grupie jest budowane przez wspólnie wypełnianie zadań (jeśli tylko poszczególni członkowie przestrzegają wymaganych wówczas reguł postępowania), jak i pomoc, której członkowie grupy udzielają innym członkom tej grupy (z powodu pełnionych zadań lub samego faktu przynależności). Pomoc taka ma jednak znaczenie dla podtrzymywania więzi tylko wówczas, gdy oparta jest na zasadzie wzajemnościzasada (reguła) wzajemności zasadzie wzajemności.

R1HlTaxMlKcQN
To, że przynależność do grupy daje jednostce poczucie wspólnoty, nie znaczy jeszcze, że grupa jest grupie równa. Wielkie grupy sprzedażowe kreują mocne poczucie wspólnoty wśród swoich członków (podobnie jak sekty religijne) – ale tylko w celu zwiększenia sprzedaży. Brak rozpoznania charakteru zadań grupy i zagubienie w roli czasami prowadzi do tego, że grupa sprzedażowa albo sekta zastępuje jednostce rodzinę.
Źródło: Jeff Kern, licencja: CC BY 2.0.

Podstawowa typologia grup społecznych

R1B0RoUN2QDZf1
Spójrz na przykładową rodzinę. To grupa społeczna, jednocześnie: nieformalna, mała, pierwotna, dożywotnia.
Źródło: domena publiczna.

Typologie grup bazują na jakimś kryterium różnicującym, ale w rzeczywistości jedna i ta sama grupa może spełniać wiele wyróżnionych kryteriów i zarazem może mieścić się w różnych dychotomicznychdychotomia dychotomicznych podziałach.

Próby uporządkowania społecznego świata przez wprowadzane typologie nie są z reguły wyczerpujące. Zawsze znajdą się całości społeczne wymykające się takim dychotomicznym podziałom, mieszczące się gdzieś pomiędzy wyróżnionymi przeciwstawnymi grupami.

W podziale grup najczęściej wykorzystuje się cztery kryteria:

Rodzaj więzi społecznych

Jest podstawą do podziału grup na pierwotne i wtórneGrupy pierwotne i wtórnepierwotne i wtórne. Grupy pierwotne są to zbiorowości:

niewielkie, nieformalne, spontaniczne, o bezpośrednich kontaktach i interakcjachinterakcjainterakcjach (twarzą w twarz) członków rozpoznających się nawzajem, podejmujących zróżnicowane działania, częściowo z pobudek autotelicznychautotelicznyautotelicznych.

Indeks górny Źródło: Piotr Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 234. Indeks górny koniec

W grupach tych występują głównie styczności osobistestyczności osobistestyczności osobiste oparte na więziach emocjonalnych.

Odwrotnie jest w grupach wtórnych, zawiązanych zazwyczaj do realizacji określonego celu, opartych na stycznościach rzeczowychstyczności rzeczowestycznościach rzeczowych warunkowanych interesami. Grupy wtórne są grupami najczęściej formalnymi.

Rodzaj zorganizowania

To podstawa podziału na grupy formalne i nieformalne. Formalnemu charakterowi więzi i kontroli społecznej przeciwstawia się więź i kontrolę nieformalną, a także formalny bądź nieformalny sposób definiowania ról społecznych w grupie. Formalny w tym przypadku to tyle, co oparty na przepisach prawa. W grupach nieformalnych podstawą oceny zachowań członka grupy są wartości i normy społeczne aprobowane i podtrzymywane przez grupę. W grupach formalnych kontrola społeczna odwołuje się do przepisów prawnych zawartych w regulaminach, statutach i kodeksach.

Wielkość (struktura wewnętrzna)

Grupy małe posiadają strukturę prostą, tzn. złożone są wyłącznie z członków i nie posiadają żadnych podgrup. [Grupy duże] to takie grupy, które nie wchodzą w skład większych zbiorowości innych typów.

Indeks górny Źródło: Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970, s. 292–293. Indeks górny koniec

Różnica w strukturze przekłada się także na rodzaj styczności i komunikację. W grupach małych członkowie znają się zazwyczaj osobiście. W grupie dużej – tylko częściowo, a komunikacja ma charakter pośredni (np. przez media). Grupa duża ma zazwyczaj większą liczbę członków, ale nie jest to regułą. Kryterium rozróżnienia grup małych i dużych tkwi bowiem w ich strukturze.

Charakter członkostwa (sposób naboru członków)

To kryterium oddzielenia od siebie grup ekskluzywnych i inkluzywnych. Grupy ekskluzywne (zamknięte) stosują bardzo wyraźne kryteria przyjęć: np. niektóre organizacje ideowe przyjmują tylko wyznawców danej ideologii; istnieją kluby skupiające tylko ludzi bardzo bogatych, specjalne organizacje zawodowe itp. Przykładami takich grup mogą być też grupy olimpijczyków z jakiejś dyscypliny sportu, reżyserzy czy aktorzy nagrodzeni Oscarami, literaci i naukowcy wyróżnieni Nagrodą Nobla, jak również członkowie jakiegoś klubu, którzy uważają, że niewielka liczba członków to towarzystwo, a wielka to tłum i stawiają kandydatom zaporę, przez którą mogą się przecisnąć tylko pojedyncze osoby.

Przeciwieństwem są grupy inkluzywne (otwarte), przyjmujące w swe szeregi praktycznie bez ograniczeń. Niezależnie od otwartości takich grup potencjalny kandydat zawsze jednak musi spełnić jakieś kryteria członkostwa, np. wiekowe (jak w przypadku przedszkolaków, uczniów pierwszej klasy szkoły podstawowej). By zostać robotnikiem niewykwalifikowanym, należy być sprawnym fizycznie i znaleźć podmiot, który zatrudni taką osobę, choć kryteria wejścia do firmy są w tym przypadku niezbyt wygórowane.

Wskazać można również istnienie grup ograniczonych, które stosują pewne kryteria naboru, np. wiek czy zawód, i tym sposobem wymykają się dychotomicznemu podziałowi.

Grupy pierwotne i wtórne

Inne rodzaje grup

bg‑green

Teresa Torańska dwie swoje książki zatytułowała OniMy. Jak myślisz, czy były to dwa tomy opisujące wojny klanów?

Nie. Zbiorowości opisywane w tych książkach to nie były nawet dwie grupy społeczne, ale robiąc wywiady, najpierw z „władcami” PRL‑u, a potem z działaczami Solidarności, autorka odwołała się do klasycznego podziału na „swoich” i „obcych”. Tak też mówi się o grupach społecznych, gdy podstawą ich wyodrębnienia jest poczucie tożsamości.

R8RWYBabCo96J1
William Graham Sumner (1840–1910) – amerykański socjolog
Źródło: Albert Galloway Keller, domena publiczna.

William Graham Sumner zwrócił uwagę na podstawowy podział determinujący relacje między grupami w społeczeństwach pierwotnych: grupę własną, z którą jesteśmy wiązani lojalnością, pozytywnymi uczuciami w stosunku do pozostałych członków, oraz grupę obcą, w stosunku do której jesteśmy co najwyżej neutralni, ale często też wrogo nastawieni. Podkreślał przy tym istniejącą współzależność: niechęć do grup obcych wzmacnia spójność i lojalność wobec grupy własnej.

William Graham Sumner Naturalne sposoby postępowania w gromadzie. Studium socjologicznego znaczenia praktyk życia codziennego, manier, zwyczajów, obyczajów oraz kodeksów moralnych

Stosunek przyjaźni i pokoju wobec grupy „my” oraz stosunek wrogości i wojny wobec grup „onych” są wzajemnie współzależne.

cytat1 Źródło: William Graham Sumner, Naturalne sposoby postępowania w gromadzie. Studium socjologicznego znaczenia praktyk życia codziennego, manier, zwyczajów, obyczajów oraz kodeksów moralnych, Warszawa 1995, s. 16.

Rozróżnienie to można stosować współcześnie, między innymi do analizy nastawienia wobec grup etnicznych lub regionalnych.

bg‑green

Jak długo może trwać grupa? Czy tak długo, jak żyje chociaż jeden z jej członków założycieli? O ile jednak łatwo sprawdzić, kiedy została założona firma albo partia polityczna, to trudno znaleźć „założyciela” rodziny. A nawet jeśli by się to udało, to czy protoplasta na przykład z czasów piastowskich daje się zaliczyć do współczesnej rodziny Kowalskich?

Problemu trwania grup nie daje się prosto rozwiązać. Niemniej socjologowie rozróżniają grupy przelotne, trwałe i dożywotnie. Te ostatnie to grupy, których nie da się opuścić, na przykład rodzina albo naród.

bg‑green

Czy grupa inkluzywna ma charakter otwarty, a ekskluzywna zamknięty?

Z punktu widzenia procedury naboru członków – tak, ale socjologowie rozróżniają także dwa rodzaje grup (zamknięte i otwarte) ze względu na charakter kontaktów z otoczeniem. Terminy te stosuje się czasem w odniesieniu do grup społecznych lub organizacji, które mają, odpowiednio: dość zamknięte granice i co za tym idzie, niewiele kontaktów z ludźmi spoza grupy, lub granice otwarte i niewiele ograniczeń w kontaktach z innymi. Mogą zatem istnieć otwarte i zamknięte sekty religijne, kluby, komitety, elity wojskowych itp.

bg‑green

Grupy rówieśników to grupy osób w podobnym wieku, które utrzymują ze sobą określone relacje i realizują zadania częściowo wynikające z podobieństwa wieku (na przykład grupa dzieci, których zadaniem jest nauka przez zabawę w grupie, wymagająca podobnego etapu rozwoju od wszystkich członków grupy). Czy jednak grupa rówieśników to grupa rówieśnicza?

Otóż nie. Grupa rówieśnicza to określenie szersze. Bardziej pasuje do niej określenie „równoważna”. Jest to bowiem grupa osób, które mają pewne wspólne cechy, takie jak wiek, przynależność etniczna lub zawód. Sama „wspólnota” tych cech nie tworzy jeszcze grupy rówieśniczej – co najwyżej kategorię społecznąkategoria społecznakategorię społeczną osób w podobnym wieku, wspólnym pochodzeniu etnicznym albo zawodzie. Aby stała się zbiorowością w sensie grupy społecznej, osoby do niej należące muszą postrzegać siebie (i być postrzegane przez innych) jako odrębna zbiorowość społeczna. Grupa rówieśnicza ma wyraźną własną kulturę, symbole, sankcje i rytuały. Każdy nowy członek musi je poznać i przyjąć w procesie socjalizacjisocjalizacja socjalizacji. Ci zaś, którzy nie dostosują się do norm grupy, mogą być z niej wykluczeni.

bg‑green

Stan. Czy znasz ten utwór? Stanley, postać z wideoklipu Eminema, tak się zapatrzył w swojego idola, że zapomniał, kim sam jest. To się niektórym przytrafia w procesie budowania własnej tożsamości. Czy tak samo, jak w pojedynczego człowieka, można się „zapatrzyć” w grupę?

„Zapatrzyć” to może za dużo powiedziane. W socjologii wyróżnia się jednak grupy odniesienia. Są to zbiorowości, do których odwołuje się jednostka, dokonując oceny własnej pozycji, będące także źródłem postaw i norm akceptowanych, które jednostka może wykorzystywać w swoim działaniu, lub postaw i norm, wobec których chce się zdystansować. Jest to zatem grupa, na którą patrzymy jak na pozytywny wzorzec postępowania lub podmiot, od którego się dystansujemy, którego działanie budzi nasz sprzeciw z powodów moralnych, estetycznych lub innych, a nie zbiorowość, w której realnie funkcjonujemy. W wielkim uproszczeniu można powiedzieć, że wzorując się na grupie pozytywnego odniesienia, jednostka chce stać się lepsza (lub po prostu inna). Dystansując się wobec grupy negatywnego odniesienia, jednostka pokazuje, że jest lepsza (lub inna).

Słownik

autoteliczny
autoteliczny

odnoszący się do wartości autotelicznych, wartości samych w sobie, zajmujących najwyższą pozycję w hierarchii; realizacja takiej wartości jest ważna ze względu na nią samą, a nie inne wartości; wartościom autotelicznym przeciwstawiamy wartości instrumentalne

darwinizm społeczny
darwinizm społeczny

socjodarwinizm; zespół teorii, które tłumaczą powstanie i rozwój społeczeństwa, odwołując się do zasady ewolucji, ale niekoniecznie do zasady doboru naturalnego

dychotomia
dychotomia

(z gr. dichotomos – przecięty na dwie części); podział na dwie, wzajemnie wykluczające się części, np.: 0–1, jest – nie ma, impuls – brak impulsu

interakcja
interakcja

wzajemne oddziaływanie na siebie różnych obiektów (przedmiotów, zjawisk, osób itd.); interakcja społeczna oznacza wzajemne oddziaływanie na siebie jednostek (osób), przy czym każdą z nich charakteryzuje świadomość własnej podmiotowości

kapitał społeczny
kapitał społeczny

według Bourdieu jest zasobem jednostki osiągniętym dzięki trwałym relacjom z innymi jednostkami lub grupami, znajomościom i wzajemnemu uznaniu; według Putnama jest cechą organizacji społeczeństwa: odnosi się do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa, ułatwiając skoordynowane działania; kapitał społeczny w tym ujęciu nie jest dobrem prywatnym, a jest dobrem publicznym; według Jamesa Colemana jest specyficznym zasobem jednostek, tkwiącym w relacjach pomiędzy podmiotami, dzięki któremu możliwe jest osiągnięcie celów jednostkowych i grupowych

kategoria społeczna
kategoria społeczna

zbiór jednostek wyodrębniony ze zbiorowości ze względu na cechę odróżniającą je od innych jednostek; cecha ta musi być ważna pod względem społecznym, a jednostki muszą posiadać poczucie odrębności ze względu na tę cechę

rola społeczna
rola społeczna

względnie trwałe, spójne oczekiwania, jakie wobec podejmującego rolę członka ma zbiorowość społeczna

socjalizacja
socjalizacja

(z łac. socialis – społeczny, towarzyski); uspołecznienie, proces nabywania przez podmiot umiejętności (a przede wszystkim przyswajania systemu wartości, norm i wzorów zachowań akceptowanych i podtrzymywanych przez zbiorowość lub społeczeństwo); proces, w którym jednostka ze swoimi specyficznymi biologicznymi i psychicznymi dyspozycjami staje się dojrzała społecznie; w wyniku tego zostaje wyposażona w dynamicznie podtrzymywane w okresie całego życia zdolności i umiejętności skutecznego działania w obrębie całego społeczeństwa (jak i w poszczególnych jego elementach); jednocześnie jest to proces powstawania i rozwoju osobowości zachodzący we wzajemnej zależności ze społecznie przekazywanym środowiskiem socjalnym i materialnym

socjalizacja pierwotna
socjalizacja pierwotna

podstawowa faza procesu socjalizacji, w której dziecko nabywa bazowe kompetencje kulturowe: umiejętności komunikacyjne, wiedzę, normy, wartości i wzory działania oraz uczy się roli dziecka i rozpoznaje role tak zwanych znaczących innych (rodziców, dziadków i pozostałych osób z najbliższego kręgu rodzinnego); ma ona charakter nieświadomy i oparty na naśladownictwie

socjalizacja wtórna
socjalizacja wtórna

faza procesu socjalizacji, w której dziecko jest wprowadzane w różne wymiary życia społecznego, nabywa wiedzę niezbędną do pełnienia różnorodnych ról społecznych; przyjmuje się, że socjalizacja wtórna rozpoczyna się, kiedy dziecko uzyskuje zdolność uogólniania właściwości członków grup i reguł działania (tzw. uogólniony inny)

styczności osobiste
styczności osobiste

styczność społeczna (pomiędzy jednostkami), w której interesuje nas podmiot, z jakim nawiązujemy relacje, wchodzimy w styczność, a nie to, co może nam zaoferować ów podmiot: usługę, rzecz, rozwiązanie jakiegoś problemu; interesuje nas on sam – jego cechy osobiste: wygląd, intelekt, uzdolnienia, cechy charakteru lub sprawy osobiste dotyczące partnerów styczności

styczności rzeczowe
styczności rzeczowe

styczność społeczna (pomiędzy jednostkami), której przyczyną jest rzecz, jakaś sprawa istotna (przynajmniej dla jednej osoby wchodzącej w tę styczność): usługa, rozwiązanie jakiegoś problemu itp., a nie osoba, z którą wchodzi się w interakcję (jej cechy lub emocjonalny stosunek do niej)

zasada (reguła) wzajemności
zasada (reguła) wzajemności

najlepiej wyraża ją zdanie: „Jeśli ty zrobiłeś dla mnie coś dobrego, to ja także zrobię coś dobrego dla ciebie”; zasada kierująca zachowaniem ludzi, w myśl której należy odwzajemnić się osobie, która nas czymś obdarowała lub coś dla nas uczyniła; respektowanie tej reguły jest warunkiem tworzenia więzi społecznej; jest to reguła wiążąca obie strony relacji: ktoś, kto otrzymał dobro, powinien się zrewanżować, a ktoś, kto je wyświadczył, ma prawo oczekiwać rewanżu; jest to reguła głęboko zakorzeniona w ludzkim postępowaniu, przyswajana na wczesnym etapie socjalizacji; odwołuje się do przekonania, że zawsze powinniśmy się odwdzięczyć za coś, co otrzymaliśmy od innych; ten dar może mieć charakter materialny lub nie (np. pomoc) i pochodzić od osób, grup lub instytucji; reguła ta wiąże obdarowanego zobowiązaniem do wdzięczności, nawet jeśli o nic nie prosił (co jest wykorzystywane do manipulacji, na przykład przez sprzedawców)

zaufanie
zaufanie

przypisanie aktualnym i przyszłym działaniom innych ludzi uczciwych zamiarów, intencji