Pytanie o pierwszą przyczynę

Początki filozofii, formującej się w starożytnej Grecji, wiążą się ściśle z pytaniem o pierwszą przyczynę, powodującą powstawania i ginięcia świata lub, jak uważali niektórzy myśliciele, wielu światów.

RNVEn8c4ZS7E21

Zdjęcie przedstawia strumień, który płynie wartko po skałach.

Jońscy filozofowie przyrody byli pierwszymi, którzy na drodze rozumowania postanowili odkryć, dlaczego świat istnieje w taki, a nie inny sposób. Tales z Miletu, uznawany powszechnie za pierwszego myśliciela, twierdził, że wszelkie byty powstają i giną z wody, a ściślej poprzez zmiany jej stanu skupienia. Jego następca, Anaksymander, wprowadził pojęcie archéarchéarché, oznaczające „pierwszą przyczynę, zasadę” i uznawał, że świat wyłania się z apeironu, czyli „bezkresu”, dającego początek wszelkim rodzajom bytów. Anaksymenes natomiast uznawał, że przyczyną powstawania zjawisk i rzeczy jest wszechobecne powietrze, które nieustannie się przemieszcza. Jak twierdził filozof, powstawanie i ginięcie bytów wiąże się ze zmianami stanu skupienia powietrza: przedmioty powstają, a następnie giną przez jego zagęszczanie i rozrzedzanie. Ostatni z przedstawicieli jońskiej filozofii przyrodyjońska filozofia przyrodyjońskiej filozofii przyrody, Heraklit z Efezu, wywnioskował, że zmienność wszystkiego, co istnieje, stanowi powszechną zasadę rządzącą całą rzeczywistością, zaś za jej manifestację uznał ogień.

Jak widzisz, dla pierwszych myślicieli powstawanie i ginięcie bytów wiązało się z działaniem arché – siły, która pozostawała niezależna wobec tworzonych przez siebie rzeczy. Być może jednak świat można pomyśleć inaczej niż poprzez aktywność pierwszej przyczyny?

Istnieje tylko jeden byt

Parmenides z Elei postanowił również rozwikłać zagadkę powstawania i ginięcia bytów. Odpowiedź tego filozofa na pytanie o to, co i w jaki sposób istnieje, była niezwykła, a zarazem zaskakująca. Eleata wyprowadził twierdzenie, które brzmi: „byt jest, a nie‑bytu nie ma”, a tym samym nie może on w jakikolwiek sposób istnieć.

R1akFCdq8xk1w1

Ilustracja przedstawia schemat wnioskowania: kreska, nawias okrągły, p, koniunkcja, kreska, p, nawias okrągły zamknięty.

Formuła zaproponowana przez Parmenidesa może sprawiać na nas wrażenie dość oczywistej, jednak konsekwencje, jakie na jej podstawie opracuje myśliciel, są znacznie bardziej kontrowersyjne. Twórca szkoły elejskiej twierdził, że skoro byt jest i nie może go nie być, to również zachodzenie procesów powstawania i ginięcia rzeczy należy co najmniej podać w wątpliwość lub uznać je za złudne. Wynika z tego, jak wnioskował Parmenides, że istnienie wielości rzeczy, które nieustannie się przekształcają, jest niemożliwe i stanowi jedynie błąd wynikający z ułomności ludzkiego poznania za pomocą zmysłów. Tym samym nie zachodzi też ruch, ponieważ nie ma rzeczy, które mogłyby się poruszać. Powstaje pytanie, co zatem istnieje – zdaniem Parmenidesa – i w jaki sposób? Filozof z Elei uważał, że z konieczności musi istnieć tylko jeden, niepodzielny i pozostający w bezruchu byt, doskonały, o kulistym kształcie, zaś poza nim nie istnieje nic więcej. Być może wnioski Parmenidesa, które wyprowadził ze swojego podstawowego twierdzenia, mogą ci się wydawać absurdalne, należy jednak pamiętać, że filozof ten oddzielał poznanie zmysłowe od poznania intelektualnego. Twórca szkoły elejskiej uważał, że tylko za sprawą rozumu możemy odkryć w pełni, czym jest świat, choć to, czego się w ten sposób dowiemy, może budzić w nas sprzeciw.

Atomy jako próba pogodzenia jedności i wielości

Zagadnienia rozwijane przez Parmenidesa i jego uczniów, a więc istnienie jednego, niepodzielnego bytu, podanie w wątpliwość powstawania i ginięcia rzeczy, a także ich ruchu, zainspirowało dwóch filozofów działających w Abderze. Leucyp wraz z Demokrytem opracowali niezwykłą koncepcję zwaną atomizmem. Myśliciele uznali, że jedno i wielość wcale nie muszą się wzajemnie wykluczać. Leucyp twierdził, że świat składa się z nieskończenie małych bytów, które jakościowo są identyczne, lecz mają odmienne kształty.

RdG225NiL3Tt31

Zdjęcie przedstawia rząd niebieskich figur ustawionych na stole. Są to stożek, graniastosłup prosty, walec oraz trzy kule o różnym stopniu owalności.

Koncepcja Leucypa i Demokryta stała się jedną z najważniejszych koncepcji filozoficznych, m.in. dlatego, że jej podstawowe założenie przyjęto również w fizyce. Jednak rozumienie pojęcia atomu przez myślicieli z Abdery oraz przez naukowców znacząco różnią się od siebie. Leucyp wyobrażał sobie atomy jako geometryczne bryły o zróżnicowanych kształtach, które łącząc się w grupy, powodują powstawanie rzeczy. Natomiast fizycy w XX w., rozwijając różne modele atomu, uważali, że jest to obiekt o bardzo niewielkim rozmiarze, składający się z określonych elementów (protonów, neutronów i elektronów).

Świat idei

Odmienny sposób objaśnienia zagadnienia istnienia świata przyjął Platon. Twórca Akademii wprowadził podział na dwie kategorie bytów: poznawalne za pomocą intelektu idee, byty doskonałe i wieczne, oraz materialne rzeczy, doznawane za pomocą zmysłów. Innymi słowy, Platon uznał, że istnieją dwa równoległe światy. Na gruncie rozważań tego filozofa powstaje pytanie o to, czy świat idei i świat rzeczy są ze sobą w jakikolwiek sposób powiązane. Być może sam Platon odpowiedziałby następująco: idee, jako byty wieczne i doskonałe, stanowią rodzaj matrycy czy też wzorca dla swoich materialnych kopii w postaci rzeczy, które przemijają. Jak widzisz, już w starożytności powstało wiele nurtów w obrębie filozofii, a każdy z nich stanowi inny rodzaj odpowiedzi na pytanie o to, czym jest otaczający nas świat oraz jak zachodzą jego przekształcenia.

Słownik