Hegel i lewica heglowska

Wszystko zaczyna się wraz z Heglem, a dokładniej – wraz z rozpadem „szkoły heglowskiej”, a więc z podziałami, jakie zaczęły następować wśród jego uczniów jeszcze za życia mistrza. Przypomnijmy, że jego system filozoficzny należy do najoryginalniejszych i najtrudniejszych w interpretacji. Stąd stara anegdotka powtarzana przez badaczy jego myśli, że Hegla nie da się zrozumieć, można co najwyżej nauczyć się go na pamięć. Sam filozof miał podobno stwierdzić, że spośród jego uczniów rozumiał go tylko Eduard Gans, ale i tak niewłaściwie. 

RNxSL4HzbBvoT1

Obraz przestawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna siedzi odwrócony lewym półprofilem do widza. Jego półdługie włosy są kręcone. Twarz mężczyzny jest pociągła, okalają ją po bokach bujne bokobrody. Jego nos jest prosty, proporcjonalny. Mężczyzna ubrany jest w surdut, koszulę ze stójką.

Według założeń niemieckiego filozofa wszystkim, co realnie istnieje, jest duch. Duch ten manifestuje się na trzech stopniach ogólności. Najniższy jest duch subiektywny (umysł, jaźń pojedynczego człowieka), nieco wyżej znajduje się duch obiektywny (np. naród, a więc zbiór konkretnych ludzi, czyli duchów subiektywnych), a najwyższą jego formą jest duch absolutny, czy też po prostu AbsolutAbsolut (heglowski)Absolut (wielka wszech‑jaźń złożona z ogółu istniejących, jednostkowych jaźni ludzkich). Cały system filozoficzny Hegla polegał zaś na tym, aby tak opisanego ducha analizować z perspektywy wszystkich możliwych dyscyplin filozoficznych. Na przykład w historiozofiihistoriozofia (filozofia historii, filozofia dziejów)historiozofii Hegel ukazywał, że sensem dziejów ludzkich jest pełne urzeczywistnienie idei rozumności i wolności. Jako że duch absolutny nie bierze udziału w tym procesie (jest bowiem wieczny, pozaczasowy), to wykorzystuje bezwiedne narody i jednostki, aby stopniowo realizowały te idee w dziejach ludzkich.

Ri6jXY0wq5igW1

Ilustracja przedstawia dojrzałego mężczyznę. Na jego twarzy znajdują się zmarszczki. Mężczyzna ma krótkie, proste, zaczesane ku górze włosy oraz gęstą, długą brodę i wąsy. Nos mężczyzny jest lekko garbaty. Mężczyzna ubrany jest w marynarkę, koszulę i krawat.

Złożoność zaprezentowanych przez Hegla rozważań sprawiła, że jeszcze przed jego śmiercią zaczął utrwalać się podział między jego uczniami. Przedstawiciele tzw. prawicy heglowskiej (starohegliści) dążyli do uprawiania filozofii w ten sposób, aby stała się wszechogarniającym systemem, który tłumaczy wszystkie zjawiska świata, a przy tym jest zgodny z chrześcijańskimi prawdami objawionymi. Hegel stwierdził jedynie, że na płaszczyźnie religii człowiek oddaje Absolutowi cześć, widząc pod jego postacią Boga, zaś starohegliści w końcu utożsamili te dwa pojęcia. Z kolei tzw. lewica heglowska (młodohegliści) chciała uczynić z filozofii naukę krytyczną, która konstatuje zastaną rzeczywistość i pomaga ją zmieniać, będąc praktyczną nauką społeczną. Ten rozłam bez reszty zdominuje rozwój filozofii na kilka dekad i będzie się pogłębiał z pokolenia na pokolenie. Prawica będzie głosić ideał silnego państwa pruskiego i wartości chrześcijańskich, zaś lewica będzie upatrywała w nakreślonym przez mistrza postępie dziejowym proces upowszechniania się coraz to nowych, rewolucyjnych idei, które służą krzewieniu wolności ludzkiej. Ci drudzy skupiali się zwłaszcza na konieczności uzmysłowienia człowiekowi jego roli w dziejach, aby przestał być ich nieświadomym narzędziem, a stał się jednostką dobrowolnie realizującą cel, który przecież służy jemu samemu.

Marks i Engels

Przedstawiciele lewicy heglowskiej wykazywali się więc bardzo praktycznym zacięciem i dążeniem do realizacji postulatów socjalnych. Inaczej rzecz ujmując: zależało im na wprowadzeniu takich przemian społecznych, które uczynią ludzi panami swego losu i istotami wolnymi, w pełni cieszącymi się rezultatami swojej pracy. Właśnie przez to w niedługim czasie młodohegliści skupili się na tworzeniu teorii ekonomicznych, które pomogłyby realizować ich cele, a przy tym zaczęli głosić filozoficzny materializmmaterializm (filozoficzny)filozoficzny materializm. Towarzyszyło mu przekonanie, że religia jest tylko sposobem niewolenia mas pracujących. Jak łatwo się domyślić, tak przebiegający rozwój lewicy heglowskiej zaczynał mieć coraz mniej wspólnego z samą filozofią Hegla…

R13wZ8XcqWHaQ

Zdjęcie przedstawia rzeźbę dwóch dojrzałych mężczyzn. Mężczyzna po lewej siedzi z rękami opartymi o kolana, ma zaczesane do tyłu włosy i gęstą brodę z wąsami. Ubrany jest w garnitur. Mężczyzna po prawej stoi, ma zaczesane na bok włosy oraz brodę z bujnymi wąsami. Ubrany jest w surdut z długim płaszczem. W tle kilka kamiennych płaskorzeźb oraz rosnące, zielone drzewa.

W takim klimacie intelektualnym, jaki zarysowaliśmy powyżej, powstaje koncepcja Marksa i Engelsa, dwóch niemieckich filozofów i socjologów, głoszących nową wersję socjalizmu. Socjalizm ten, zwłaszcza w czasach, gdy narody europejskie były już zmęczone starymi monarchiami, arystokracją i wciąż rosnącym wyzyskiem robotników, zyskiwał rzesze zwolenników. Zakładał bowiem, że pracujące masy ludzkie powinny być właścicielami zarówno środków produkcyjnych, jak i wytwarzanych dóbr, nie wspominając już, że to sami robotnicy winni planować i dzielić między siebie pracę i obowiązki z nią związane. Stąd zresztą nazwa tej śmiałej, rewolucyjnej ideologii, która wywodzi się od łacińskiego societas („wspólnota”), a przez kolejne dekady, niezależnie od ideologicznych zmian, jakie przejdzie, będzie też potocznie nazywana „komunizmem” (od łac. communis – „wspólny”, „powszechny”.).

Co warto podkreślić, socjalizm jako idea filozoficzna ma bardzo stary rodowód. Niektórzy zwracają uwagę na przykład na treść Państwa Platona, w którym – opisując wizję państwa idealnego – filozof postulował zniesienie własności prywatnej, a nawet osłabienia znaczenia rodziny dla życia społecznego. Zdaniem Greka wspólnym mianownikiem wszelkiego zła moralnego jest to, że ludzka zachłanność pcha nas do chęci posiadania coraz większej ilości dóbr materialnych. Zniesienie własności prywatnej i uczynienie wszystkiego wspólnym (wszak wspólne miały w jego wizji miały być nawet żony i dzieci) wyruguje wszystkie niesprawiedliwości społeczne. Podkreślmy jednak, że nierozsądne jest nazywanie Platona „komunistą”, na co poważali się już niektórzy badacze. Komunizm, jako skrajnie lewicowa (ateistyczna, materialistyczna i równościowa) ideologia, pojawia się dopiero w drugiej połowie XIX wieku, a wyraźną formę przyjmuje dopiero u Marksa i Engelsa.

Trocki i Lenin

Jak wiemy z lekcji historii, wielkie konflikty zbrojne działają jak katalizatory – pomagają wykrystalizować się nowym ideologiom i światopoglądom, a przy tym zweryfikować te dotąd obowiązujące. Pierwsza wojna światowa okazała się krwawym i właściwie bezsensownym konfliktem, w którym monarchowie i przywódcy pięciu potęg militarnych, kierowani własnymi ambicjami, posłali na wszystkie fronty rzesze ludzi oddających swą krew i życie w konflikcie, który miał trwać kilka tygodni, a rozciągnął się na całe lata. Im dłużej trwała ta wojna, tym mniej było w niej sensu i tym więcej milionów ofiar pochłaniała. W takiej sytuacji w każdym narodzie, który brał w niej udział, musiał narastać sprzeciw i ferment, a wymęczeni ludzie, niepewni jutra, stali się podatni na wpływ różnych utopijnych wizji.

Odmiana socjalizmu, którą potocznie nazywa się komunizmem, jest oczywiście wizją utopijną, której – jak pokaże historia – nigdy i nigdzie nie da się wcielić w życie. Najlepszym tego dowodem były działania Lenina i Trockiego, a więc osób, którym udało się stworzyć pierwsze państwo, gdzie wprowadzono ustrój komunistyczny. Rosja, w której do roku 1917 rządziła carska dynastia Romanowów, okazała się podatnym gruntem do przeprowadzenia tego eksperymentu. Jak wiadomo – im dłużej dla danego państwa przeciąga się konflikt zewnętrzny, tym łatwiej doprowadzić w nim do konfliktu wewnętrznego. Takiej okazji nie przepuścił Lenin wraz ze swoimi stronnikami (bolszewikami), doprowadzając do rewolucji społecznej, w efekcie której car był zmuszony (bez konsultacji z sojusznikami) wycofać się z działań na froncie i wystąpić przeciw buntownikom we własnym kraju.

RMDf3HdF0oftj

Zdjęcie przedstawia trzech mężczyzn, którzy ze sobą rozmawiają. Wszyscy mają czapki z daszkami i brody. Mężczyzna po lewej ubrany jest w mundur, pozostali w garnitury.

Przejęcie władzy przez bolszewików jasno ukazało, że to, co miało być piękną utopią, okazało się terrorem i serią masowych ludobójstw, które wykrwawią narody dawnego Cesarstwa Rosyjskiego. Według Lenina i Trockiego, czołowych ideologów bolszewizmubolszewizm (leninizm)bolszewizmu, stworzenie państwa komunistycznego miało wyzwolić masy pracujące od dominacji warstw uprzywilejowanych, żerujących na ich pracy i spod intelektualnego zniewolenia ich przez panującą religię. Odtąd przedstawiciele wszystkich profesji mieli pracować na rzecz wspólnego dobrobytu, otrzymywać niezbędny im przydział dóbr materialnych, jakie są im potrzebne do życia, zaś wszelka własność prywatna, jak i uprzywilejowane klasy niepracujące, miały zostać zlikwidowane. Tak rozumiany komunizm miał w praktyce okazać się finalnym etapem rozwoju ludzkości, która miała odtąd żyć szczęśliwie – pracować z satysfakcją, cieszyć się z owoców swych starań, a przy tym żyć w realnej i powszechnej równości społecznej. Rzeczywistość okazała się jednak skrajnym terrorem, który pochłonął dziesiątki milionów ofiar. Od wymordowania przeciwników politycznych (z carem, jego rodziną i dziećmi na czele), poprzez za szybko wprowadzane plany kolektywizacji (łączenia drobnych, prywatnych gospodarstw w większe wspólnoty kolektywne), w wyniku której miliony ludzi umarły z głodu, poprzez przestawienie gospodarki na produkcję wojenną, która w sytuacji braku podstawowych dóbr, niezbędnych do przeżycia, oznaczała śmierć kolejnych milionów ludzi, aż po wprowadzenie aparatu terroru, który bez litości tropił faktycznych i rzesze domniemanych „kontrrewolucjonistów”. Sama gospodarka centralnie sterowanagospodarka centralnie sterowana (gospodarka centralnie planowana)gospodarka centralnie sterowana nie liczyła się zbytnio z potrzebami ludzi, bezpardonowo dehumanizowanych, jakby ich życie i potrzeby miały mniejsze znaczenie niż militarne i ideologiczne potrzeby państwa.

Utopia rozpisywana przez późnych przedstawicieli skrajnej lewicy heglowskiej stała się wraz z powstaniem komunistycznego państwa rzeczywistym terrorem, wykrwawiającym wszystkie narody, jakie dotąd żyły na terenie carskiej Rosji.

Stalin i druga połowa XX wieku

Zgodnie z powtarzanym twierdzeniem Lenina i Trockiego, rewolucja komunistyczna musi stale rozlewać się na kolejne kraje, aby mieć rację bytu i przetrwać. Budowa komunizmu (w wydaniu Lenina – bolszewizmu) musi opierać się na stopniowym przyłączaniu kolejnych państw i narodów, aby móc je „wyzwolić”. Powstrzymanie pochodu komunizmu na Zachód Europy, w wyniku wojny polsko‑bolszewickiej (1919‑1921), skutecznie zahamowało tę tendencję i przyczyniło się do wielu wewnętrznych problemów w samym państwie bolszewików.

RJozHNbpdoS5L1

Zdjęcie przedstawia starszego, łysiejącego mężczyznę. Jest uśmiechnięty, ma uniesiony palec wskazujący prawej ręki. Ubrany jest w garnitur.

Wraz z postępującą chorobą Lenina, który zmarł w 1924 roku, pojawił się problem sukcesji, a więc wyłonienia nowego lidera państwa, które przyjęło nazwę Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS). Depozytariuszem jego zdrowia w ostatnich latach życia dyktatora obwoła się Stalin, a więc człowiek, o którym sam przywódca mniemał, że będzie jeszcze bardziej ambitny, a przez to jeszcze bardziej zbrodniczy, niż on sam. Okazało się to prawdą, gdyż Stalin bez wątpienia traktował komunistyczną ideologię jako narzędzie do przejęcia pełni władzy w kraju i krwawego rozprawiania się z przeciwnikami politycznymi – zarówno prawdziwymi (gdy bezlitośnie pozbywał się innych pretendentów do władzy i osób zasłużonych dla rewolucji, jak chociażby Trocki), jak i domniemanych (którzy po prostu zyskali już za dużo władzy, lub zupełnie przypadkowo wywołali w nim urazę). Efektem rządów Stalina jest pogłębiające się wykrwawianie własnego narodu w imię umacniania władzy i pozornego dbania o wprowadzanie komunistycznej ideologii. Widać to zwłaszcza w kolejnych wielkich czystkach, jakie przeprowadzał co kilka lat, gdy walec terroru krwawo pochłaniał miliony ludzkich istnień. Efektem ubocznym takiej czystki w latach trzydziestych było wymordowanie ponad osiemdziesięciu procent wyższych rangą oficerów, przez co kraj był kompletnie nieprzygotowany do ataku, jaki spotkał go ze strony III Rzeszy. Sprawia to, że II wojna światowa jest zwana przez Rosjan Wielką wojną ojczyźnianą, a więc największym konfliktem w dziejach kraju, który niemal go unicestwił.

Koniec II wojny światowej jest równocześnie początkiem tzw. „zimnej wojny”. Polegała ona na wyścigu gospodarczym i wyścigu zbrojeń, które miało miejsce pomiędzy państwami bloku komunistycznego (ZSRS i „państw satelickich”, a więc uzależnionych od niego) a państwami demokratycznymi. Konflikt ten przebiegał praktycznie na arenie całego świata, a oba bloki będą angażowały się jako strony w każdym kraju, który wzywał je na pomoc (m.in. Korea, Wietnam, Kambodża, Kuba, państwa afrykańskie, Afganistan, Wenezuela). O kresie „zimnej wojny” faktycznie możemy mówić dopiero w roku 1991, a więc wraz z rozpadem ZSRS, czyli „kraju‑matki” faktycznego komunizmu, z którego ten miał się „rozlać” na cały świat.

Słownik