Dwie pieczenie na jednym ogniu

Oferta pomocy gospodarczej przyszła w 1947 r. zza Oceanu Atlantyckiego w ramach planu opracowanego przez sekretarza stanusekretarz stanusekretarza stanu w administracji prezydenta Harry’ego Trumana – George’a Marshalla. Celem operacji było postawienie na nogi zniszczonej przez wojnę europejskiej gospodarki.

Była jeszcze inna przyczyna. Zubożali Europejczycy stawali się podatni na skrajnie lewicową agitację. Postulaty egalitarnego społeczeństwa, którego członkowie mieliby zapewnione bezpieczeństwo ekonomiczne i sprawiedliwy podział dóbr (według hasła od każdego według jego zdolności, każdemu według jego potrzeb), mogły się wydawać kuszące po latach wojennej zawieruchy i zagrożenia. Perspektywa przejęcia przez komunistów władzy w takich krajach jak Włochy czy Francja była w pierwszych latach po wojnie zupełnie realna. Przyjęta w 1947 r. przez amerykańskiego prezydenta Harry’ego Trumana doktryna powstrzymywania komunizmudoktryna Trumanadoktryna powstrzymywania komunizmu dotyczyła nie tylko Azji i Afryki, ale także Europy Zachodniej. Zakładała ona, że Stany będą pomagać narodom, które przeciwstawiają się próbom przejęcia władzy siłą przez uzbrojone mniejszości – odnosiła się do Związku Sowieckiego i jego polityki rozszerzania wpływów w Europie.

Amerykańska pomoc dla Europy miała więc również wymiar polityczny. Po zakończeniu II wojny światowej wyraźnie i szybko wzmagały się nastroje konfrontacyjne między blokiem krajów komunistycznych na wschodzie Europy a Stanami Zjednoczonymi.

Nadzieja liczona w „zielonych”

Trudna sytuacja ekonomiczna, w której znalazła się powojenna Europa, budziła za oceanem głębokie i szczere współczucie. Dzięki dobrowolnym składkom, spośród których aż 80 proc. pochodziło ze Stanów, finansowano pomoc humanitarną w ramach UNRRAUNRRAUNRRA (Administracja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy). Jednocześnie do Europy napływały amerykańskie kredyty oraz bezzwrotna pomoc doraźna o łącznej wartości ponad 9 mld dol.

RZoo3whfQK52A

Fotografia przedstawia grupę dzieci stojących przy ladzie gdzie wydawane są paczki z żywnością. Na jednej z paczek napis: UNRRA.

Amerykanie szybko zorientowali się, że udzielane wsparcie stanowiło zaledwie kroplę w morzu potrzeb. Dotychczasowa pomoc nie była w stanie trwale ożywić gospodarki europejskiej ani osłabić wpływów komunistycznych. Paląca potrzeba postawienia skutecznej tamy zarówno nędzy, jak i ekspansji komunizmu legła u podstaw planu pomocy gospodarczej dla Europy zwanego planem Marshalla.

R1OYU6ll8f9Jj

Fotografia przedstawia amerykańskiego generała Georga Marshalla, mężczyzna w starszym wieku ubrany w mundur wojskowy. Ma włosy zaczesane do tyłu i patrzy w obiektyw.

Gen. George Marshall, sekretarz stanu USA, swoją wizję „odnowienia” Starego Kontynentu przedstawił w formie zwięzłego przemówienia. Wygłosił je na Uniwersytecie Harvarda 5 czerwca 1947 r. Marshall zaproponował wykorzystanie amerykańskich środków finansowych, towarów oraz technologii pochodzących ze Stanów dla zapobieżenia dalszemu upadkowi europejskiej gospodarki. Zachęcał również państwa kontynentu do głębszej integracji. Marshall zaapelował m.in. o ścisłą współpracę Europejczyków nad opracowaniem wspólnego programu gospodarczego oraz wprowadzeniem go w życie.

Sowieci mówią niet

R1NlF567Ti9jO1

Ilustracja przedstawia chłopa pracującego w polu z homonto na barkach. Za nim poganiający go żołnierz Związku Radzieckiego i tabliczka z napisem: Marshall Stalin plan. Obok kolejny żołnierz namawiający innych chłopów do pracy. Za płotem widać zadowolonego farmera jadącego na traktorze z napisem Marshall plan.

Inicjatywa Marshalla szybko zaczęła nabierać realnych kształtów. Już w lipcu tego samego 1947 r. zwołano do Paryża międzynarodową konferencję. Postawiono na niej zadanie opracowania konkretnych założeń programu odbudowy europejskiej ekonomiki. Pomoc zaoferowano wszystkim krajom europejskim, również tym należącym do bloku wschodniego. Stalin zdecydował jednak o odrzuceniu pomocy amerykańskiej pod pretekstem ingerencji planu Marshalla w sprawy wewnętrzne innych państw. Polska oraz Czechosłowacja nawet wstępnie wyraziły spore zainteresowanie udziałem w projekcie. Jednak „uszczelnianie” przez Sowietów żelaznej kurtyny uniemożliwiło rządom tych krajów skorzystanie z amerykańskiej oferty pomocy. Pod wpływem nacisków Kremla postanowiły one odstąpić od swoich pierwotnych zamiarów. W 1948 r. zimnowojenne napięcie pomiędzy zwalczającymi się blokami osiągnęło taki pułap, że trudno było sobie wyobrazić udział państw komunistycznych w jakiejkolwiek inicjatywie, której patronował Biały Dom.

Ostatecznie pod dokumentem kończącym konferencję paryską podpisy złożyli przedstawiciele Turcji oraz 15 krajów europejskich: Austrii, Belgii, Danii, Francji, Grecji, Holandii, Irlandii, Islandii, Luksemburga, Norwegii, Portugalii, Szwajcarii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Włoch. W 1949 r. do ich grona dołączono zachodnie strefy okupacyjne Niemiec (RFN) i Jugosławię.

Od słów do czynów

Sami Europejczycy oszacowali swoje potrzeby na astronomiczną kwotę 19,3 mld dol. Kongres obniżył postulowaną pomoc do 17 mld. W celu rozdzielania amerykańskiej pomocy i jej koordynacji 16 kwietnia 1948 r. powołano do życia Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC). Program Odbudowy Europy był realizowany od 4 kwietnia 1948 r. do 30 czerwca 1952 r. W sumie Stany Zjednoczone przeznaczyły na pomoc gospodarczą dla Europy mniej, niż początkowo zakładano, bo ok. 13 mld dol., czyli równowartość ok. 140 mld dol. współcześnie.

Na efekty pomocy amerykańskiej nie trzeba było długo czekać. Po roku działania planu Marshalla europejska gospodarka odbiła się od dna. Dzięki pomocy technologicznej, pobudzeniu inwestycji oraz reformom gospodarczym i walutowym produkcja przemysłowa krajów zachodniej Europy osiągnęła 110 proc. wartości produkcji z 1938 r. Do 1951 r. zwiększyła się do 134 proc. owej wartości. Równolegle do przedwojennego poziomu wzrosły ogólne obroty handlowe państw Europy Zachodniej. Poza tym zdołano zrównoważyć budżety, zredukować stopy inflacjistopa inflacjistopy inflacji i osiągnąć wewnętrzną stabilizację finansową.

W opinii większości historyków pomoc finansowa i ekonomiczna Stanów uchroniła kraje Europy Zachodniej przed dalszą destabilizacją gospodarczą oraz ułatwiła spektakularny rozwój. Poziom życia, zarobków i realnych dochodów ludności znacząco wzrósł. Powstrzymano inflację. Plan Marshalla przekonał również Europejczyków do korzyści wynikających ze współpracy i pogłębionej integracji. Strategia opracowana przez amerykańskiego sekretarza stanu w konsekwencji skutecznie złagodziła napięcia społeczne, podcinając tym samym skrzydła komunistom, którzy odtąd stopniowo tracili poparcie.

Na wdrożeniu planu Marshalla wyraźnie zyskiwali także Amerykanie. Środki przyznane przez USA na wsparcie dla Europy były w zasadzie przeznaczane na zakup towarów i surowców amerykańskich. Sprzyjało to wzrostowi zatrudnienia oraz zarobków w Stanach Zjednoczonych. Ponadto dzięki udanej współpracy USA zyskiwały w państwach zachodniej części kontynentu silne wsparcie przeciwko agresywnym poczynaniom ZSRS i bloku wschodniego.

Słownik

Słowa kluczowe

doktryna Trumana, UNRRA, plan Marshalla, OEEC, zimna wojna, blok wschodni, żelazna kurtyna, gospodarka, kredyty, pomoc humanitarna, świat po II wojnie światowej,

Bibliografia

Johnson P., Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Warszawa 1992.

Krasuski J., Europa Zachodnia po II wojnie światowej. Dzieje polityczne, Poznań 1990.

Laqueur W., Historia Europy 1945–1992, Londyn 1993.

Najnowsza historia świata, t. 1, 1945–1963, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J. Węca, Kraków 2000.