Mowa tajemna

W dobie Młodej Polski najbardziej uprzywilejowaną formą wypowiedzi literackiej była poezja. Szczególnie cenioną jej właściwością było niecodzienne użycie języka. Liryka miała opisywać to, co tajemnicze, nienazwane – być wyrazem doniosłych przeżyć, potężnych namiętności i bardzo osobistych, wręcz intymnych doznań. Wszelką trywialność, pospolitość tematu, a nawet jakikolwiek związek z namacalną rzeczywistością traktowano jako wykroczenie przeciw sztuce poetyckiej. Tendencja ta objawiła się w niechęci do poezji opisowej, którą uznano za zbyt podobną do prozy. Odtąd wiersz nie miał niczego nazywać wprost, lecz jedynie sugerować stany duszy niedające się wyrazić powszednimi słowami i „zwyczajnymi” wyrażeniami.

RaxXvpAEdH0h6

Obraz przedstawia wnętrze pokoju. Na pierwszym planie znajduje się kobieta całująca stopy leżącego na desce mężczyzny. Kobieta ma wplecione we włosy kłosy zboża. Na drugim planie znajduje się siedząca na stołku, półnaga kobieta. Ma zasłonięte materiałem biodra, we włosach wieniec z liści. Podpiera prawą ręką brodę. Niedaleko niej siedzi jeszcze jedna wspierająca głowę na ręce kobieta.

Niektórzy młodopolscy poeci uważali lirykę za język zarezerwowany tylko dla wtajemniczonych. Dawali temu wyraz, posługując się zawiłym stylem opartym na wyszukanych słowach i kunsztownych metaforach. Istotny był też wysoki ton twórczości, która miała obwieszczać sprawy najwyższej wagi i otwierać dostęp do świata nadnaturalnego. HieratycznyhieratycznyHieratyczny język liryki Młodej Polski opisała Maria Podraza‑Kwiatkowska w książce Symbolizm i symbolika w poezji Młodej Polski:

Jedną z najważniejszych kategorii estetycznych w dobie Młodej Polski był patos. Podniosłe miało być wszystko: od tematu wiersza, przez jego konstrukcję i użyte w nim wyrazy, aż po sposób lektury. Młodopolskie czasopisma literackie, takie jak krakowskie „Życie” czy warszawska „Chimera”, dokładały starań, aby drukowanym utworom towarzyszyła też odpowiednia oprawa graficzna. Artystom przełomu XIX i XX wieku nie wystarczało piękno literatury – chcieli je wzbogacić również o piękno wizualne.

RVDBORdnK6dts

Rysunek przedstawia kulę, na której leży pół-kobieta, pół-kot patrząca się na słońce. Pod rysunkiem napis Chimera.

Niezwykłość wypowiedzi poetyckiej moderniści potęgowali doborem środków stylistycznych, nadających wierszowi uroczystą tonację. Wykorzystywali anafory, powtórzenia, stosowali szyk przestawny, posługiwali się też między innymi hiperbolamihiperbolahiperbolami i oksymoronamioksymoronoksymoronami. Emocjonalny charakter liryki wyrażano poprzez interpunkcję, naginając czasem reguły języka polskiego, stosując ją według indywidualnych zasad. Mnożenie wykrzyknień i nagromadzenie wielkich liter stało się z czasem wyznacznikiem młodopolskiego stylu. Przykładem tej maniery jest twórczość Tadeusza Micińskiego (1873–1918) – twórcy kreującego się na swoistego kapłana sztuki, obwieszczającego prawdy ukryte przed zwykłymi ludźmi:

Nastrojowość tekstu poetyckiego

W poetyce Młodej Polski nabrały znaczenia dwie kategorie estetyczne: impresjonizmimpresjonizmimpresjonizm i symbolizmsymbolizmsymbolizm. Według założeń impresjonistów sztuka miała wywoływać u odbiorcy wrażenia podobne do zmysłowych – odwoływać się do chwilowych doznań doświadczanych pod wpływem zjawisk przyrody. Ich subtelność, a przede wszystkim ulotność, sprawiały, że do opisu konieczne było użycie nieoczywistych i niejednoznacznych określeń. Podobnie jak na gruncie malarstwa, impresjonizm w poezji odwoływał się do indywidualnych przeżyć czytelnika odbierającego dzieło przez pryzmat własnego usposobienia.

Nie inaczej było w przypadku symbolizmu, który skupiał się jednak na zupełnie innych aspektach egzystencji – poruszeniach duchowych. Poezja symbolistyczna koncentrowała się na życiu wewnętrznym. Rzeczywistość transcendentnatranscendencjatranscendentna, jeszcze bardziej nieuchwytna niż świat doznań zmysłowych, również wymagała stylu pozbawionego dosłowności. Z tego względu twórcy operujący poetyką impresjonistyczną i symbolistyczną zmienili sposób tworzenia liryki. Codzienne słowa nie mogły opisać niezwykłego świata ludzkich doznań, dlatego celem młodopolskich liryków stało się przede wszystkim zasugerowanie odbiorcy określonego nastroju:

Unikanie bezpośredniości okazało się z czasem jedną z głównych cech charakterystycznych poezji Młodej Polski. Właściwość ta pojawiała się w twórczości dekadentówdekadentyzmdekadentów, którym przewodził Kazimierz Przerwa‑Tetmajer (1865–1940), a także u poszukiwaczy wiedzy tajemnej – takich jak Stanisław Przybyszewski (1868–1927) czy Tadeusz Miciński. W cyklu sonetów Jana Kasprowicza (1860–1926) Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach nieokreśloność stanowi ważny element poetyki. Nawet u Leopolda Staffa (1878–1957), twórcy wiernego klasycznym wzorcom, pełniła ona istotną rolę. Przykładem poetyki sugestii może być pejzaż wewnętrzny wykreowany przez artystę w wierszu Odjazd w marzenie:

R1BF1xEz4Nd6X

Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ukazany jest lewym półprofilem. Ma krótkie, rzadkie włosy i zakola. Wysokie czoło i prosty nos. Na starannie ostrzyżoną brodę i niewielkie wąsy.

Nacisk na nastrojowość stał się później znamieniem młodopolskiej poezji, której zarzucano w dwudziestoleciu międzywojennym sztuczność i niepotrzebną mglistość. Uważano, że za rozmytymi znaczeniami i tajemnymi słowami nie kryje się żadna głębsza treść. Było to widoczne zwłaszcza w twórczości naśladowczej, która posługiwała się modernistycznymi konwencjami bez świadomości ich celu. Jednak następcy młodopolan nie odcięli się w pełni od poprzedniej epoki. Przejęli wiele naleciałości stylistycznych, a zwłaszcza nowy sposób myślenia o twórczości poetyckiej. Indywidualizacja przekazu literackiego dokonana w XX wieku zapoczątkowała przemiany w liryce, których skutki są odczuwalne do dziś.

Słownik