Metoda św. Tomasza z Akwinu

RIyntc0YSWg371

Obraz przedstawia portret mężczyzny. Mężczyzna jest zwrócony do widza prawym profilem twarzy. Twarz mężczyzny jest pokryta zmarszczkami. Jego oczy są ciemne, wyraziste, a nos wydatny. Ma brodę oraz wąsy.

Jednym z najważniejszych teologówteologiateologów średniowiecznych jest św. Tomasz z Akwinu (1225‑1274). Uważany jest on dzisiaj za najwyższy autorytet w Kościele katolickim. Główną jego zasługą było, że stworzył wszechstronną i szczegółową syntezę wiary i rozumu, dogmatyki religijnej i wiedzy filozoficznej – całość tę w sposób spójny logicznie przedstawił w słynnej Sumie teologicznej, dziele liczącym kilka tysięcy stron. Tekst Sumy podzielony jest na Kwestie, a te na Artykuły, każdy uporządkowany logicznie w ten sposób, że w każdym Artykule św. Tomasz podaje dla omawianego w nim zagadnienia rozbieżne rozstrzygnięcia przekazywane przez tradycję w postaci Pisma Świętego, autorytetów kościelnych i filozoficznych. Następnie uzgadnia rozbieżności, wyjaśniając, filozoficznie lub teologicznie, że jedno z ujęć było niepoprawne na skutek jakiegoś błędu czy nieporozumienia. Bardzo często błędem tym jest przesunięcie kategorialne. Rozpatrzmy to teraz na przykładzie, sięgając do Traktatu o roztropności (fragmentu Sumy), a w nim do kwestii 51, w której podejmowany jest temat eubulii (gr. dobry namysł). W artykule pierwszym tej Kwestii, św. Tomasz podejmuje ważkie zagadnienie statusu etycznego umiejętności dobrego namysłu. Pyta mianowicie, czy umiejętność ta jest cnotą etyczną. Do rozważenia tego zagadnienia przystępuje, zaczynając, jak zawsze, od trudności, tj. od świadectw zaprzeczających pozytywnej odpowiedzi na postawione pytanie. Czytamy zatem:

W dalszej części traktatu, podawszy dalsze trudności, św. Tomasz dowodzi jednak, że eubulia jest cnotą, jako główne wyjaśnienie podając:

Przechodząc wreszcie do wyjaśnienia trudności, św. Tomasz rozstrzyga sprawę następująco:

Co właściwie robi tu św. Tomasz z Akwinu? Zastanówmy się chwilę. Wyobraźmy sobie, że ktoś powiada, iż umiejętność dobrego rozumowania nie jest czymś szlachetnym, bo może prowadzić do złych celów – możemy sobie przecież wyobrazić przemyślną kanalię. Za św. Tomaszem dostrzegamy pewien błąd w tym rozumowaniu – bierze się on mianowicie z dwuznaczności pojęcia „dobry”. Dla niektórych słowo „dobry” odnosi się wyłącznie do kategorii etycznej: „dobry” znaczy tyle, co dobry etycznie. Dla innych jednak określenie „dobry” odnosi się także do kategorii działań skutecznych. Argument św. Tomasza zasadza się więc na tym, że jeśli weźmiemy słowo „dobry” w znaczeniu etycznym (w kategorii etycznej), to dobry (etycznie) namysł nie może prowadzić do złych (etycznie) konsekwencji. Jeśli zaś ktoś rozpatruje „dobry” w znaczeniu skuteczności (w kategorii praktycznej), to dokonuje przesunięcia znaczenia definiowanego terminu z jednej kategorii do drugiej, co jest tu właśnie błędem, gdyż będąca przedmiotem definicji eubulia jest pojęciem z kategorii etycznej.

Jak już tu pisaliśmy, wiele analiz Sumy teologicznej ma podobną strukturę, to znaczy polega na usunięciu ryzyka przesunięcia kategorialnego w kluczowych kwestiach dotyczących wiary, cnót i rozumienia świata.

Błędne koło definicyjne

Osobnym typowym błędem definicyjnym popełnianym przez osoby niedoświadczone jest błędne koło definicyjne. Występuje on w dwóch postaciach, bezpośredniej, stosunkowo łatwej do wykrycia, oraz pośredniej, którą znacznie trudniej rozpoznać. W klasycznej logice błąd ten określa się też łacińskim terminem idem per idemidem per idemidem per idem, co tłumaczymy jako „to samo przez to samo”. Polega on na tym, że wyrażenie będące przedmiotem definicji, umieszczone w członie definiowanym, pojawia się w jakiejś wersji także w członie definiującym, co sprawia, że definicja traci wartość wyjaśniającą.

Zacznijmy od przykładów oczywistych, gdzie błędne koło ma charakter bezpośredni. Rozpatrzmy definicję następującą:

Definicja ta nic nam niestety nie daje, gdyż termin, który ma być wyjaśniony, jest użyty jako część wyjaśnienia. Nie dowiadujemy się z niej, czym jest filozofia. O bezpośrednim kole definicyjnym mówimy wtedy, gdy w definiens wprost pojawia się termin definiowany. Natomiast pośrednie koło definicyjne pojawia się wtedy, gdy w ramach wyjaśnienia podajemy termin, który wymaga dalszego tłumaczenia, zawierającego termin pierwotnie definiowany. Mamy więc jakieś A (wyrażenie definiowane), które wyjaśniamy za pomocą wyrażenia B, które następnie tłumaczymy za pomocą wyrażenia A. Rozpatrzmy to na przykładzie.

Pierwsze zdanie podaje wyjaśnienie, które może wydawać się albo niejasne, albo zbyt szerokie (nie każda para‑naukowa książka ma charakter filozoficzny), toteż potrzebne jest dalsze doprecyzowanie. To ostatnie zawiera jednak termin pierwotnie definiowany, co prowadzi do błędnego koła. Pośrednie błędne koło definicyjne może być bardzo rozbudowane, mając na przykład strukturę następującą: termin A definiujemy za pomocą terminu B, zaś B za pomocą terminu C, C za pomocą D, wreszcie D za pomocą A. Niekiedy więc, żeby wychwycić ten błąd, potrzebujemy dużej czujności.

Słownik