Co krytykował sceptycyzm?

Sceptycy bardzo jasno określili, jakiemu sposobowi myślenia się przeciwstawiają. Chodziło im o polemizowanie z „dogmatykami”, a więc wszystkimi myślicielami, którzy formułują jakiekolwiek „dogmaty”, czyli sądy dotyczące rzeczywistości. Jako że inicjacja ruchu rozpoczęła się wraz z epoką hellenistyczną, musiał on konkurować z epikurejczykamiepikureizmepikurejczykami i stoikamistoicyzmstoikami. Najłatwiejszym do ataków celem okazali się ci drudzy, gdyż głosząc kult racjonalizmu i przekonanie, że wszystkie ich tezy da się udowodnić, sami znaleźli się w pozycji łatwej do krytyki. Początki ataków sięgają już czasów Pirrona, inicjatora ruchu sceptycznego. Filozof z Elidy przeciwstawiał ich rozważaniom z zakresu fizyki i metafizyki swoje twierdzenia, w myśl których za pomocą zmysłów nie jest się w stanie poznać świata, a rozum nie potrafi dojść do żadnych pewnych stwierdzeń. Zmysły nieustannie mamią ludzi, przez co umysł nie ma możliwości wyciągnięcia poprawnych wniosków lub zwyczajnie wikła się w błędy logiczne. Nasze sądy o świecie są zawsze subiektywne a dwa twierdzenia na jeden temat mogą być równosilne (gr. izosteniaizosteniaizostenia) i tak samo prawdopodobne. Wobec tego należy powstrzymać się od wydawania o nich jakichkolwiek twierdzeń. To zaś powstrzymanie się od wydawania sądów kategorycznych zwane afazją zapewni człowiekowi spokój wewnętrzny, będący podstawą prawdziwego szczęścia.

Bezpośrednim i wybitnym uczniem Pirrona był Tymon, wielki retor, autor wielu pism uzupełniających i popularyzujących sceptycyzm. Słynął z ostrego poczucia humoru, które nieustannie stosował w wywodach i polemikach, aby ośmieszać dogmatyków. Niemal równocześnie z działalnością Tymona duch sceptycki ogarnął platońską AkademięAkademiaAkademię. To właśnie tam rozpoczął swoje nauki Arkezylaos, który potem został jej szóstym scholarchą (dyrektorem). Jego sceptycyzm nabrał innego zabarwienia. 
W okresie pełnienia przez niego stanowiska nowy nurt filozoficzny został usystematyzowany i wykładany za pomocą dialektycznej metody Sokratesa oraz Platona. Sprawiło to, że Akademia stała się głównym bastionem ruchu, nieustannie atakującym wszystkie ówczesne szkoły filozoficzne. Ta tendencja utrzymała się na uczelni też za czasów Karneadesa, wybitnego retora, który niestrudzenie podważał wszystkie założenia stoickiej filozofii.

Ostatni okres sceptycyzmu nawiązujący do tradycji Pyrrona, najbardziej nacechowany był krytyką epistemologiczną. Najwybitniejszy przedstawiciel tego odłamu to Ainezydem. Sporządził on wykaz dziesięciu tropów, czyli argumentów uzasadniających wstrzymanie się od zajęcia stanowiska. Opracowane tropy służyły zwalczaniu twierdzeń dogmatyków. Dziesięć argumentów przeciw możności poznawania rzeczy przez zmysły uogólnił kontynuator Ainezydema, Agryppa, który sformułował pięć tropów: niezgodność poglądów, cofanie się w nieskończoność, względność spostrzeżeń, posługiwanie się nieuzasadnionymi założeniami, błędne koło w dowodzeniu. Trzy z nich wskazywały logiczną niemożliwość przeprowadzenia naukowego dowodu.

Ogół sceptyckich rozważań prowadził więc do jednego wniosku: człowiek nie jest w stanie dojść do tego, co jest określane mianem prawdy. Sceptycy udowadniali, że zmysły mamią nas nieustannie, rozum zaś nie potrafi wypracować ogólnego i adekwatnego obrazu świata. Nie posiada on bowiem ani wiarygodnego kryterium, ani metody uzasadniania twierdzeń, ani sposobu konstruowania jednolitej wizji rzeczywistości. Na stwierdzenie głoszące, że prawda polega na zgodności teorii z rzeczywistością, sceptycyzm odpowiada, że nie wypracujemy żadnej racjonalnej teorii i nawet nie poznamy rzeczywistości, którą staramy się badać. Czym zatem jest dla sceptyka prawda? Odpowiedź jest dość przewrotna: czymś nieosiągalnym.

Dlaczego trudno było krytykować sceptycyzm?

Jak krytykować i zwalczać kogoś, kto sam krytykuje i zwalcza twoje poglądy? Najłatwiej byłoby wykazać, że jego własne stanowisko jest błędne. Jednak nie da się tego zrobić w sytuacji, gdy sceptycy, posługując się pojęciem afazjiafazjaafazji, głosili tylko jedną myśl: nie należy mieć żadnych poglądów. Tu rodził się problem z dyskusją z nimi. Dlatego trudno wskazać, w jaki sposób inne szkoły się im przeciwstawiały. Nie ma przykładów wielkich polemik pomiędzy sceptykami i dwoma pozostałymi nurtami, które wtedy dominowały. Atakowanym pozostało jedynie umacniać swoje stanowiska, stale weryfikować stawiane tezy i dowodzić ich wciąż na nowo.

Można powiedzieć, że sceptyków z nurtami filozoficznymi, które zwalczali, łączył wspólny cel: ukazanie, jak w ówczesnym świecie powinien żyć i zachowywać się myślący człowiek, aby wieść życie spokojne, szczęśliwe, w którym nie doskwierają żadne bolączki i krzywdy. Różne były tylko sposoby osiągania tego celu. Podczas gdy epikurejczycy i stoicy tworzyli wielkie systemy filozoficzne, starali się opisać cały otaczający świat, aby wskazać w nim miejsce i rolę człowieka, sceptycy odwrócili sposób myślenia. Jasno udowadniali, że do tego celu można dojść tylko jedną drogą: oglądać wszystko, co ludzi otacza, zbierać i gromadzić docierające informacje, ostatecznie zaś – nie mieć na ich temat żadnej opinii, zawiesić osąd, zdystansować się względem rzeczywistości, osiągnąć ataraksjęataraksjaataraksję. Stąd wynika nieustanny wysiłek w obalaniu tez dogmatyków.

Drugim wielkim osiągnięciem całego ruchu jest więc to, że dzięki jego krytyce dwa pozostałe nurty filozofii hellenistycznej mogły się rozwijać dynamiczniej. Sceptycyzm był jak zwierciadło, w którym można było się przejrzeć, zobaczyć wszystkie słabe punkty własnej koncepcji, aby potem je doprecyzować.

Słownik