Przeczytaj
O autorze
Zbigniew Herbert (1924‑1998) - polski poeta i eseista. Urodził się w wielokulturowym Lwowie, należał do rodziny inteligenckiej. Po zajęciu miasta przez Niemców w 1941 roku kontynuował edukację na tajnych kompletachtajnych kompletach. Odebrał bardzo wszechstronne wykształcenie – studiował ekonomię, filozofię oraz prawo. Filozofii nie ukończył, jednak podczas studiów poznał Henryka Elzenberga – swego intelektualnego mentora. W 1951 osiadł w Warszawie.
W przeciwieństwie do wielu innych polskich pisarzy okresu socrealizmu Herbert nigdy nie tworzył utworów w obowiązującym nurcie. Przed 1956 rokiem i tzw. odwilżą funkcjonował na marginesie życia literackiego. Utrzymywał się jedynie z pracy dorywczej (m.in. sporządzał kwerendy bibliotecznekwerendy biblioteczne, publikował recenzje). Dopiero książkowy debiut przyniósł mu rozgłos i poprawę warunków bytowych.
Jego pierwszy tomik poetycki Struna światła ukazał się w 1956 roku. Herbert należał do Pokolenia ‘56, zwanego również pokoleniem „Współczesności”pokoleniem „Współczesności” (od nazwy czasopisma, z którym było związane).
Zbigniew Herbert odbył wiele podróży, które w istotny sposób wpłynęły na jego pisarstwo. W czasach PRL stosunkowo niewiele osób miało okazję zobaczyć, jak wygląda życie na Zachodzie. Herbertowi zaś udało się odwiedzić Francję, Anglię, Szkocję, Austrię, Włochy, Niemcy, Grecję, a nawet Stany Zjednoczone, gdzie w Los Angeles był tzw. visiting professor.
W okresie działania Solidarności wspierał opozycjonistów. Jego twórczość stała się symbolem bezkompromisowego oporu wobec władzy.
Zmarł w 1998 roku w Warszawie.
Bajki Zbigniewa Herberta
Zbigniew Herbert stworzył dwa tomy małych poetyckich próz zatytułowane Król Mrówek. Zostały one wydane dopiero po śmierci autora. Bajki zachowały się jako rękopisy w zbiorach jednego z najlepszych przyjaciół poety – Tadeusza Chrzanowskiego. Jesienią 1953 roku Herbert przepisał je w szesnastokartkowym zeszycie w linie, opatrzył zaprojektowaną przez siebie okładką i poświęcił Chrzanowskiemu w dniu jego imienin, czyli 28 października. Mimo że bajki znajdowały się na marginesie twórczości Herberta, jednak są ważnym świadectwem jego wczesnego pisarstwa. Jak pisze Ryszard Krynicki:
Od wydawcyksiążeczka ofiarowana Chrzanowskiemu jest ważnym dokumentem kształtowania się poetyki i niezwykle bogatej osobowości i wyobraźni młodego Herberta. Znalazły się w niej dwadzieścia dwa wczesne utwory z gatunku, który odkrył dla siebie w 1952 roku, i który najpierw nazywał bajkami, żeby w końcu [...] powrócić do skromnej, rzeczowej nazwy: proza poetycka
Źródło: Ryszard Krynicki, Od wydawcy, [w:] Zbigniew Herbert, Bajki, oprac. R. Krynicki, Kraków 2009, s. 78.
Zeszyt przesłany Chrzanowskiemu został podpisany pseudonimem Herberta – Patryk.
Bajki znajdujące się w zeszycie są świadectwem Herbertowskiej gry z różnymi konwencjami literackimi. Jedną z nich jest konwencja baśnibaśni czy opowiastki dla dzieci obecna np. w utworze Krasnoludki. W prozie poetyckiej autora Róży łączy się estetyka groteskigroteski i dziecięcego postrzegania świata. Dziecięcy język współistnieje w niej z okrucieństwem, pojawiają się postaci fantastyczne i charakterystyczne, groteskowe poczucie humoru. Innym przykładem jest konwencja klasycznej bajkibajki. Dla przykładu można wymienić Wilka i owieczkę. Grę z konwencją widać także na poziomie języka. Herbert łączy ze sobą style. Pojawia się zatem język dziecięcy i język elementarza, i bajki narracyjnej.
Prozy poetyckie Herberta są zbiorem heterogenicznymheterogenicznym, bogatym w odniesienia. Ich cechą wspólną jest obecność uważnego narratora‑obserwatora, który dokładnie analizuje rzeczywistość, by następnie przedstawić ją z ogromną dbałością o szczegóły. Widać w tych utworach wszystkie cechy poetyckiej twórczości Herberta.
Dialogowość poezji HerbertaBogactwo układu odniesień wypowiedzi dialogowej niech poświadczy bajka Wilk i owieczka. Wilk przekonuje tu owieczkę, że musi ją zjeść, ponieważ taka rola została mu wyznaczona przez konwencję bajki Ezopowej. Owieczka odpowiada, że akurat ona do tej konwencji nie pasuje, nie spełnia bowiem odpowiednich warunków, znajduje się w zagrodzie, a nie w lesie, i jest sierotą, bo to jej mamę zjadł wilk. Wilk nie daje się przekonać – gdyby nie zjadł owieczki, nie byłby wilkiem z bajki, a o motywy i morał niech się już zatroszczą przyszli autorzy czytanek, którzy takie wydarzenie opowiedzą. Oświadcza jednak, że głupio czuje się w skórze złego wilka i najchętniej oglądałby z owieczką zachód słońca. Wilk występuje tu w roli podwójnej: wilka z bajki i wilka narzucającego sobie sposób postępowania wilka z bajki. W tej pierwszej roli po prostu dopada owieczkę i zjada ją, jest wcieloną drapieżnością. W drugiej roli tłumaczy się ponadto ze swojego postępku, a jego wypowiedź [...] objawia też dialog toczony z samym sobą („głupio być złym wilkiem”) i zarazem odwołuje się do przyszłych autorów [...]. Morał dopisuje narrator w końcowych zdaniach, ale jest to morał polemiczny [...]. Wilk sądził, że musi zjeść owieczkę, aby ocalić morał (jest tu subtelna gra między tworzeniem sobie alibi a poświęceniem, stąd ironiaironia narratora), tymczasem z przypowieści wysnuty zostaje antymorał, czyli nauka, aby nie dążyć do morału za wszelką cenę. Ponad głowami dzieci, do których formalnie skierowana jest wypowiedź końcowa, narrator nawiązuje polemikę z postawą wilka – moralisty fałszywego, a więc z tą jego rolą, która nie miała podlegać ocenie przyszłego bajkopisarza. Narrator wypadł z oczekiwanej roli, aby uświadomić, że właśnie wilk, który pragnął dobrze swoją rolę odegrać, w rzeczywistości jej się sprzeniewierzył. Dialog powstaje zarówno wewnątrz przedstawionej sytuacji, między wilkiem a owieczką, jak i między trzema piętrami bajki: bajki Ezopowej, bajki tworzonej przez wilka odgrywającego rolę wilka z bajki i opowiedzianej przez narratora bajki o wilku odgrywającym rolę wilka.
Źródło: Andrzej Lam, Dialogowość poezji Herberta, [w:] Teksty: teoria literatury, krytyka, interpretacja, 1976, s. 92–94.
Konwencja literacka
Konwencja literacka to utrwalone w świadomości twórców i czytelników zasady określające charakter i funkcje dzieła literackiego oraz jego składników. Dzięki konwencji czytelnicy przyzwyczają się do cech charakterystycznych literatury danego okresu literackiego, ułatwia to lekturę i zrozumienie utworu. Jedne epoki (renesans, oświecenie) w sposób rygorystyczny wymagały przestrzegania konwencji, inne ceniły oryginalność (Młoda Polska).
Konwencja obejmuje zasady formowania utworów w obrębie rodzajów literackich i gatunków. Konwencjonalizacji poddaje się każdy element utworu literackiego: świat przedstawiony, kompozycję tekstu, język czy styl; niestety, często ogranicza to pisarza, narzucając mu pewne reguły. Na przykład konwencja realistyczna nakazuje wierne odwzorowanie miejsc, wyglądu wnętrz, jak również charakteru postaci. Wydarzenia winny być chronologiczne uporządkowane, a wszechwiedzący narrator starannie ukryty za światem przedstawionym.
W utworach opartych na konwencji baśniowej przeplatają się elementy realistyczne i fantastyczne, świat przedstawiony nasycony jest elementami cudowności i tajemniczości. Ważną cechą tego świata jest antropomorfizacjaantropomorfizacja przyrody i stała obecność motywów wędrownych (toposów), np. czarodziejskiego przedmiotu, uwięzionej piękności, smoka, wędrówki bohaterów.
W utworach opartych na konwencji groteskowej występuje celowe zniekształcenie rzeczywistości, ośmieszanie konwencji literackich i obowiązujących zasad. Miesza się tu komizm z tragizmem. Można zaobserwować szczególne upodobanie do deformacji, parodii, wyolbrzymienia oraz karykatury. Często pojawia się odrzucenie logiki prezentacji zdarzeń. Utwory te charakteryzuje niejednolitość stylowa, mieszanie języka literackiego z potocznym (nawet wulgarnym).
Słownik
(gr. anthropos – człowiek, morphe – kształt) – rodzaj przenośni przypisującej przedmiotom, zwierzętom, roślinom, zjawiskom lub pojęciom cechy ludzkie
krótki utwór wierszowany o charakterze moralizatorskim, w którym spostrzeżenie natury etycznej ilustrowane jest alegorycznym przykładem; często zakończony morałem. Bohaterami bajek bywają zwierzęta lub osoby o skonwencjonalizowanych cechach. W bajkach powtarzają się motywy przechodnie, postaci i wątki, elementy fantastyczne i nawiązania do folkloru
krótki utwór epicki o dominujących elementach fantastyki, tj. cudowne istoty i zdarzenia; w baśniach zaciera się granica między światem realnym a nadprzyrodzonym, ich adresatami są głównie dzieci, m.in. dlatego, że kompozycja baśni opiera się na walce dobra ze złem, w której dobro zazwyczaj zwycięża
(fr. grotesque – dziwaczny, dziwaczność) – określenie szczególnego rodzaju komizmu, którego właściwością jest odrzucenie przyjętych zasad prawdopodobieństwa, prowadzące do powstania zdeformowanego, obrazu rzeczywistości; charakterystyczne dla groteski jest współwystępowanie elementów tragizmu i komizmu, czy kontrastu, które służą celom satyrycznym lub parodystycznym; utwór literacki o elementach komicznie przejaskrawionych, nieprawdopodobnych, karykaturalnych
(gr. eirōneíā) – drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej, nadanie wypowiedzi odwrotnego sensu w stosunku do tego, co wynika ze znaczenia użytych słów, na przykład w celu ośmieszenia poglądów czy cech rozmówcy lub pokazania dystansu wobec osób czy zjawisk; wypowiedź zawierająca ironię najczęściej jest krytyką lub naganą, która przyjmuje formę pozornej pochwały; ironia jest narzędziem literackim, w którym wybrane słowa są celowo używane do wskazania znaczenia innego niż dosłowne, można wyróżnić ironię słowną i sytuacyjną
(gr. meta – ponad, poza + tekstum – tkanina, związek wyrazów) - tekst traktujący o innym tekście; tekst naśladujący inny tekst lub będący wynikiem jego przekształcenia
poeci związani z czasopismem „Współczesność” debiutujący w roku 1956