R1bsy0bWIY6Qa1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna jest odwrócony lewym półprofilem do widza. Jego długie, siwe, układające się włosy sięgają mu niemal do ramion. Twarz mężczyzny jest bardzo szczupła, pociągła. Jego nos jest długi, haczykowaty. Oczy są osadzone głęboko. Na twarzy mężczyzny widoczne są zmarszczki.

LiberalizmliberalizmLiberalizm klasyczny narodził się w końcu XVIII wieku. Jego główne założenia to równość wszystkich wobec prawa bez względu na urodzenie i majątek oraz wiara, że każda jednostka jest zdolna zadbać o siebie. Narodziny liberalizmu były związane z odrzuceniem dawnych autorytetów, przede wszystkim autorytetu państwa i Kościoła, dwóch instytucji, które skompromitowały się w XVIII‑wiecznej Francji. Równocześnie nie można zapominać, że czołowym teoretykiem liberalizmu był John Locke, którego zainteresowania wykraczały poza obszary gospodarcze i dotyczyły problemów społecznych. Locke głosił m.in. teorię, że każdy człowiek rodzi się jako „biała karta” i tylko od niego zależy, jak tę kartę zapisze.

Liberałowie, odnosząc się do poglądów Locke'a, uważali, że poziom życia zależy wyłącznie od poziomu zaangażowania i pracy. Liberałowie zakładali również, że ludzie rodzą się dobrzy, odrzucali wiarę w naznaczenie jednostki grzechem pierworodnym. Ich zdaniem wszelkie błędy i przestępstwa, które człowiek popełnia w życiu, wynikają wyłącznie z błędnej socjalizacji, nie zaś z naturalnych skłonności jednostki.

RY14jzbHri2Yz1

Obraz przedstawia prawy profil dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma długie, proste włosy zebrane w kitkę. Nad uchem widoczne są dwa loki. Mężczyzna ma wydatny noc i wyłupiaste oczy. Widać lekko zarysowany drugi podbródek.

Skutkiem takiej oceny jednostki jest doktryna, która zakłada, że każdy człowiek jest odpowiedzialny za siebie, a rolą państwa jest wyłącznie zapewnienie bezpieczeństwa i dbałość o wolność gospodarczą. Stąd pojawiają się kolejne rozwinięcia teorii – Adam Smith pisze o państwie jako „stróżu nocnym”, pojawiają się również zwolennicy „lesseferyzmu”, doktryny oczekującej od państwa całkowitego wycofania się z obszaru gospodarki i pozostawienia go w rękach jednostek (z fr. laissez faire – pozwólcie działać).

Liberałowie klasyczni nie przewidzieli jednak, że gospodarka wolnorynkowa będzie podlegać cyklom koniunktury gospodarczej, a kiedy one się pojawiły, uznali, że rynek sam się wyreguluje. XIX wiek to okres, kiedy można zaobserwować okresy prosperity i kryzysów gospodarczych, które bardziej lub mniej skutecznie regulowały rynek. Próbowano niwelować to zjawisko, tworząc monopole lub spółki akcyjne, które włączały robotników w proces decyzyjny i rozszerzały ilość właścicieli, którym zależało na sukcesie finansowym przedsiębiorstwa. Jednak światowy kryzys gospodarczy, który rozpoczął się krachem na nowojorskiej giełdzie 24 października 1929 roku, okazał się na tyle poważny, że niezbędna okazała się interwencja państwa.

Światowy kryzys gospodarczy, który objął lata 1929–1933 (w państwach rolniczych trwał do 1935 roku), doprowadził do odmiennego spojrzenia na rolę państwa w gospodarce. Powodem mógł być rozmiar kryzysu, fakt, że objął wszystkie gałęzie gospodarki, objął cały świat i doprowadził do bankructwa banki, które uchodziły za niezniszczalne. Po wybuchu kryzysu prezydent Stanów Zjednoczonych, Calvin Coolidge, uważał, że gospodarka Stanów Zjednoczonych, a potem gospodarka światowa podniesie się sama. Przegrał jednak wybory w 1929 roku i nowy prezydent, Franklin Delano Roosevelt, postanowił zmienić rolę gospodarczą państwa i wprowadzić elementy interwencjonizmu państwowegointerwencjonizm państwowyinterwencjonizmu państwowego. Zastosował program „nowego ładu” (new deal).

Rg4Vw1oOM8BbT1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma pociągłą twarz oraz zmarszczki. Ma krótkie, zaczesane do tyłu siwe włosy. Mężczyzna ubrany jest w garnitur.

Program wprowadzony przez Franklina Delano Roosevelta, jako lek na światowy kryzys gospodarczy, oparty był na teoriach ekonomicznych głoszonych przez Johna M. Keynesa. Zakwestionował on klasyczną teorię ekonomii, w której podstawowym kanonem było założenie, że „niewidzialna ręka rynku” powinna regulować wszystkie zależności gospodarcze, a państwo nie powinno się wtrącać ani ograniczać aktywności ekonomicznej jednostki. Najważniejszą zmianą, którą zaproponował Keynes, to dostrzeżenie, że rynek nakręca popyt, nie podaż. Ważne są jednostki dysponujące zdolnością nabywczą. Nawet największa ilość produktu na rynku nie przyniesie zysku, jeśli nie znajdą się chętni do jego kupna, posiadający na to środki. Poza tym Keynes twierdził, że niezbędna jest interwencja państwa i tylko dzięki niej i dzięki wprowadzeniu do gospodarki inwestycji finansowanych przez państwo i przez mechanizmy regulacyjne, jak planowanie strategiczne, możliwe jest wyjście z wielkiego kryzysu i zapobieganie następnym.

W okresie kryzysu jednym z największych problemów było masowe bezrobocie. Jeśli zaś sposobem na wyjście z niego miało być zwiększenie popytu, to było ono niemożliwe, gdy ludzie nie pracowali. Nie pracowali, nie zarabiali, nie wydawali, nie było potrzeby wypuszczania na rynek nowych produktów, nie było potrzeby zatrudniania bezrobotnych. Można powiedzieć: „błędne koło”. Dlatego Keynes proponował, by interwencja państwa przy wychodzeniu z kryzysu polegała na zatrudnianiu bezrobotnych. Twierdził na przykład, że należy zakopywać butelki z pieniędzmi, niech ludzie za określone wynagrodzenie wykopują je, a potem te pieniądze powinny trafić na rynek. W rezultacie – twierdził – obywatele będą mieli pracę i gospodarka zacznie się ruszać, ludzie zaczną kupować. W ten sposób kwestionował klasyczną zasadę Jeana Baptista Saya, twierdzącego, że to podaż jest czynnikiem tworzącym popyt („Każda podaż ma swój popyt”). U Keynesa było odwrotnie: „Każdy popyt ma swoją podaż”. Czyli jeżeli jest popyt na jakiekolwiek usługi czy produkty, to znajdzie się ktoś, kto będzie nam te usługi czy produkty oferował. Jego zdaniem, tego typu działania mogły doprowadzić do stymulacji gospodarki, ponieważ ludzie, pracując, będą chcieli zaspokajać swoje potrzeby, najpierw podstawowe, co doprowadzi do wzrostu opłacalności rolnictwa, potem również sięgną po produkty przemysłowe czy w końcu rozrywkę.

R3SG8P4YjQAJn1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma pociągłą twarz, krótkie, zaczesane do góry włosy. Ma wyraziste brwi i gęste wąsy. Ubrany jest w garnitur.

W swojej teorii Keynes odrzucił również leseferyzm, czyli wolność działań jednostki w obszarze gospodarki. Jego zdaniem dla właściwego funkcjonowania gospodarki niezbędny był interwencjonizm państwowy i inwestycje publiczne. Zdając sobie sprawę z braku środków w kasie dotkniętych kryzysem państw, zaproponował wprowadzenie długu publicznego. Zaproponował, żeby państwo przez emisję obligacji długoterminowych zadłużało się u swoich obywateli i te pieniądze inwestowało w walkę z bezrobociem. Zatrudnianie bezrobotnych przez państwo, np. przy budowie infrastruktury, oraz odpowiednie płace, które pozwalały im na zaspokajanie potrzeb, powodowało rozwój prywatnych przedsiębiorstw i dawało im możliwości transportowe.

Proponowane przez Keynesa rozwiązania gospodarcze były wykorzystywane przez państwa europejskie do lat 70. XX wieku, do tzw. kryzysów naftowych.

R155kqi608JGi1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Na jego twarzy widać zmarszczki. Mężczyzna ma krótkie, proste włosy i krótko ostrzyżone wąsy. Nosi okulary w metalowej oprawce. Mężczyzna jest w koszuli, krawacie i garniturze.

Przywódcy państw europejskich musieli zmierzyć się z nowymi wyzwaniami, ponieważ nastawiona na konsumpcję gospodarka została pozbawiona taniego, napędzającego ją surowca, a rządy państw zachodnich wróciły do bardziej monetarystycznego postrzegania gospodarki, odeszły od zbytniego w nią ingerowania. Wrócono do klasycznego pojmowania cykli koniunkturalnych, a polityce gospodarczej zaczęły przyświecać idee „nowej prawicy”, reprezentowanej przez Margaret Thatcher i Ronalda Reagana. Polityka ta była oparta na krytyce keynesizmu reprezentowanej przez F.A. von Hayeka.

W swoich teoriach Hayek sprzeciwiał się ingerencji państwa w gospodarkę. Był przeciwny poglądowi, że państwo powinno sterować popytem i ingerować w zjawiska zachodzące w gospodarce. Jego zdaniem dla równowagi rynkowej właściwszy jest spontaniczny ład i samoregulacja procesów gospodarczych – miała to czynić „niewidzialna ręka rynku”. Hayek twierdził, że banki centralne powinny być pozbawione monopolu na system kreacji pieniądza, a rządy powinny wspierać model tzw. wolnej bankowości, ang. free banking – zdecentralizowanego systemu bankowego. Swoje poglądy Hayek skonkretyzował, obserwując skrajne formy realizacji planowania gospodarczego i etatyzmuetatyzmetatyzmu, proponowanego przez Keynesa. Obserwował działania władz III Rzeszy i Włoch, gdzie rządy bardzo rozbudowały system ingerencji instytucji państwa w gospodarkę, m.in. poprzez monumentalne budowle, których użyteczność została podporządkowana ideologii. Zauważył również, że państwo, planując inwestycje gospodarcze, zaczyna planować również prywatne życie obywateli i wkracza w obszary zastrzeżone tylko dla nich. Co jeszcze bardziej go zdumiało, obywatele, w swojej masie, nie protestują przeciwko ingerencji państwa, a jednostki sprzeciwiające się takiej polityce są eliminowane. Hayek uznał, że takie działania państwa, których celem jest planowanie życia obywateli, jest niebezpieczne.

Obywatele zaczynają przyzwyczajać się do ingerencji państwa, tracą własną inicjatywę, odzwyczajają się od podejmowania decyzji w sprawach gospodarczych i społecznych, zdając się na państwo i jego instytucje. W konsekwencji oczekują od instytucji państwa zaspokojenia swoich potrzeb, co prowadzi do politycznego zwycięstwa ruchów populistycznych, w skrajnych przypadkach faszystowskich. W swojej książce The Road to Serfdom (Droga do zniewolenia) – wydanej w 1944 roku – dowodził, że jedyną alternatywą dla totalitaryzmów jest liberalizm  gospodarczy.

Jego praca została bardzo dobrze przyjęta przez świat naukowy, jednak uznano jej wartości filozoficzne (podkreślił to zresztą Keynes), a nie koncepcje gospodarcze. Można zauważyć, że w swojej teorii Hayek wrócił do idei klasycznego liberalizmu z przełomu XVIII i XIX wieku, głosząc konieczność naturalnego regulowania gospodarki cyklami koniunkturalnymi. Jednak ponad sto lat rozwoju społecznego i nauk biologicznych spowodowało, że zdaniem Hayeka obowiązki państwa nie sprowadzają się jedynie do zapewnienia bezpieczeństwa. Państwo ma również obowiązek, w ramach hasła „równość szans”, zapewnić równy i bezpłatny dostęp do nauki na poziomie podstawowym i średnim. Jego zdaniem, dopiero wówczas wszyscy będą mieli porównywalny start i tylko od osobistej inicjatywy i pracowitości każdego z obywateli będzie zależała jego pozycja społeczna. Hayek wraca do idei liberalizmu, ale zauważa konieczność realnego wyrównania szans wszystkich obywateli, bez chęci, niebezpiecznej jego zdaniem dla demokracji, planowania ich życia.

Słownik