(od łac. socialis – towarzyski) to najprężniej rozwijająca się myśl polityczna XIX wieku. Socjalizm charakteryzuje wspólnotowa wizja społeczeństwa, uwypuklenie postulatu równości społecznej (także równości materialnej) oraz demokratyzm. Isaiah Berlin tak charakteryzuje socjalizm: [...] jest zachodnim systemem nauczania i praktyki, opartym na przekonaniu, że większość zła społecznego wynika z nierównomiernego czy przesadnie nierównomiernego podziału środków materialnych oraz że owo zło można zlikwidować jedynie poprzez stopniowe lub natychmiastowe przeniesienie prawa własności i środków produkcji, wymiany i dystrybucji – z rąk prywatnych pod kontrolę społeczną. Definicja Berlina ujmuje istotę socjalizmu i jednocześnie pozwala w niej zmieścić wszystkie odłamy tej ideologii.
Tło historyczne
Rozwój socjalizmu to czas zwycięstwa gospodarki kapitalistycznej pierwszej połowy XIX w., kiedy stało się jasne, że powrót feudalizmu już nie jest możliwy. Zmieniła się zupełnie struktura przemysłu, rewolucja przemysłowa zapoczątkowała nowy sposób zatrudnienia. Pojawiają się pierwsze strajki robotnicze, rozwija się ruch czartystówczartyzmczartystów w Anglii, który domaga się powszechnego prawa demokratycznego dla mężczyzn. Rozwarstwienie społeczne może nie było większe, ale na pewno stało się bardziej widoczne. Brak ustawodawstwa socjalnego i obniżający się wiek zatrudnienia także raził i wywoływał sprzeciw socjalistów. Sam natomiast socjalizm nie wziął się z próżni ideowej; już starożytni, np. Platon, proponują znieść własność prywatną, gdyż zaciemnia obraz rzeczywistości.
R1MoxciKZYoXE1
Ilustracja składa się z dwóch części. Pierwsza część przedstawia robotnika, która trzyma cegłę i kielnię. Muruje ścianę. Pod spodem jest napis: Ten dwoi się w oczach. Druga część przedstawia pijanego mężczyznę, który zatacza się, obejmując miejską latarnię. Pod spodem jest napis: A temu dwoi się w oczach.
Kogóż najbardziej nienawidzę wśród dzisiejszej hołoty? Socjalistycznej hołoty, apostołów-czandalów, którzy podkopują instynkt, ochotę, uczucie zadowolenia robotnika ze swego małego istnienia – którzy zawistnym go czynią, którzy zemsty go uczą… Krzywda nie leży nigdy w nierówności praw, leży w roszczeniu sobie „równych” praw. (Friedrich Nietzsche, Antychryst, Kraków 2006).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Elementy utopiiutopiautopii socjalistycznej odnaleźć można u wczesnych chrześcijan i w założeniach heretyckich ruchów średniowiecza. Wielcy utopiści pojawili się w dobie renesansu: Thomas More w Utopii czy Thomasso Campanella w Państwie słońca kreślili obraz świata oparty na wspólnocie własności. Także w wieku świateł utopia socjalistyczna, materializm i krytyka religii trafiały na podatny grunt. Tu należy wspomnieć o pismach C.A. Helwecjusza czy P.T. Holbacha, ośmieszających religię i stosunki feudalne. Socjalistyczną utopię najpełniej zaprezentowali jednak J. Meslier, E.G. Morelly (w głośnym Code de la nature) i G.B. Mably. Najbliżej ideowo do ruchu socjalistycznego było Sprzysiężeniu Równych, założonemu w 1796 r. przez Philippe’a Buonarottiego. Główną postacią nadającą charakter ideowy Sprzysiężeniu Równych był Gracchus Babeuf. Babuwizm zawierał postulaty całkowitej likwidacji własności prywatnej, uspołecznienia produkcji i organizacji życia w komunie. Na tym tle narastających materialnych dysproporcji, budzenia się do życia ruchów robotniczych, wybuchających strajków i poczucia niesprawiedliwości, odwołując się do myśli utopistycznej poprzednich epok, powstawał socjalizm utopijny.
Polecenie 1
Napisz, jakie są źródła socjalizmu i jakie były jego główne założenia.
R1ASejkHaQDjR
Korzenie socjalizmu (Uzupełnij).
Założenia (Uzupełnij).
Doktryna
Wspólne dla socjalistów jest odrzucenie Hobbesowskiej wizji natury ludzkiej, wyrażające się w przekonaniu, że po zapewnieniu każdemu człowiekowi pewnego minimum egzystencji znikną konflikty społeczne. Socjalizm rozwinął się w wielu kierunkach, a jego elementy można spotkać także w doktrynie liberalnej (np. w teorii sprawiedliwości). Można jednak wyodrębnić dwa główne prądy socjalistyczne, tzw. socjalizm utopijny i socjalizm naukowy (marksizm).
RZ7Xtwpt1adkI1
Prezentacja.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 2
Zanotuj, czym różni się socjalizm utopijny od naukowego.
Rh5UnKXC0nSpJ
(Uzupełnij).
Zwolennicy
R1ECKwMi8XRWL1
1760 - 1825 Ilustracja przedstawia prawy profil mężczyzny. Ma on lekko garbaty nos, wsunięty podbródek oraz krótkie włosy. Ubrany jest w garnitur. Claude Henri Saint-Simon Autor m.in. Du système industriel (O systemie industrialnym), Catéchisme des industriels (Katechizm industrialistów), Noveau Christianisme (Nowe chrześcijaństwo). Saint-Simon pochodził z rodziny arystokratycznej, lecz był jednym z najwybitniejszych myślicieli socjalistycznych. Wywarł wpływ na całe oblicze socjalizmu. 1772 - 1837 Ilustracja przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma krótkie włosy, gęste brwi oraz zmarszczki na twarzy. Ubrany jest w surdut z płaszczem. Charles Fourier Autor m.in. Le novueau monde industriel et societaire (Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy). Fourier pochodził z klasy średniej, więc jego myśl była bliższa ideom socjalizmu, niż refleksje Saint-Simona, brakowało jej jednak nowatorstwa i całościowej wizji rozwoju industrialnego społeczeństwa. 1771 - 1858 Ilustracja przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma po bokach kręcone włosy, posiada bokobrody. Ubrany jest w surdut. Robert Owen Innym przedstawicielem socjalizmu utopijnego był Robert Owen, autor m.in. A New View of Society or Essays on the Formation of Character (Nowy obraz społeczeństwa czyli szkice o kształtowaniu charakteru), An Address to the Working Classes (Do klasy robotniczej)
1760 - 1825 Ilustracja przedstawia prawy profil mężczyzny. Ma on lekko garbaty nos, wsunięty podbródek oraz krótkie włosy. Ubrany jest w garnitur. Claude Henri Saint-Simon Autor m.in. Du système industriel (O systemie industrialnym), Catéchisme des industriels (Katechizm industrialistów), Noveau Christianisme (Nowe chrześcijaństwo). Saint-Simon pochodził z rodziny arystokratycznej, lecz był jednym z najwybitniejszych myślicieli socjalistycznych. Wywarł wpływ na całe oblicze socjalizmu. 1772 - 1837 Ilustracja przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma krótkie włosy, gęste brwi oraz zmarszczki na twarzy. Ubrany jest w surdut z płaszczem. Charles Fourier Autor m.in. Le novueau monde industriel et societaire (Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy). Fourier pochodził z klasy średniej, więc jego myśl była bliższa ideom socjalizmu, niż refleksje Saint-Simona, brakowało jej jednak nowatorstwa i całościowej wizji rozwoju industrialnego społeczeństwa. 1771 - 1858 Ilustracja przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma po bokach kręcone włosy, posiada bokobrody. Ubrany jest w surdut. Robert Owen Innym przedstawicielem socjalizmu utopijnego był Robert Owen, autor m.in. A New View of Society or Essays on the Formation of Character (Nowy obraz społeczeństwa czyli szkice o kształtowaniu charakteru), An Address to the Working Classes (Do klasy robotniczej)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ra8JxQZO8pWgJ1
Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia płaskorzeźbę. Prezentuje ona trzy postaci: młodego mężczyznę, młodą kobietę oraz astronautę. Elementy ilustracji interaktywnej: 1. Claude Henri Saint-Simon Jak pisał I. Berlin — Saint-Simon nie był zwolennikiem zniesienia własności prywatnej ani też zwolennikiem doktryny równości wszystkich ludzi. Przeciwnie, wierzył w wartość nieograniczonej ekspansji przedsięwzięć indywidualnych i w wyższość bankierów, uczonych, przemysłowców i artystów nad pozostałą częścią ludzkości. Popierał jednak całkowicie zaplanowaną produkcję i dystrybucję dóbr. Twierdził, że jednostka, pozostawiona sama sobie, jest skłonna iść własną drogą i zaniedbać wytwórczość. Uważał, że każdy powinien odnaleźć swoje miejsce w centralnie zorganizowanym planie. Moralny, religijny, artystyczny i umysłowy postęp ludzkości uważał za bezpośrednio uzależniony od rozwoju nowego systemu przemysłowego, uwolnionego od będących źródłem marnotrawstwa konfliktów klasowych. Wszystkie swe nadzieje wiązał z racjonalną kontrolą, jaką nad owym systemem miały sprawować wybitne jednostki. Tak powstała koncepcja społeczeństwa industrialnego, która zakładała, że państwem powinni rządzić specjaliści znający się na produkcji. Cały rozwój miał zostać podporządkowany gospodarce, system feudalny powinien zostać zniesiony, a jednostką podziału społeczeństwa miały być industrie. Bogactwo miało być rozdzielane według wkładu pracy i zdolności, co spowodowałoby zniknięcie podziałów klasowych. Saint-Simon stworzył swoistą utopię, lecz nie proponował rewolucji dla urzeczywistnienia swojego społeczeństwa industrialnego. Świat miał się zmieniać według pewnych stałych praw. W XIX wieku pisma Saint-Simona stały się bardzo popularne i miał on swoich kontynuatorów. Do jego najważniejszych epigonów należeli: A. Bazard, B. Enfantin, C. Pecqueur, L. Blanc, L. Blanqui. Myśli autora Katechizmu industrialistów przeżywały również swój renesans w XX wieku, w teoriach np. J. Burnhama czy M. Dżilasa. Wszystkich zwolenników Saint-Simona łączyło definiowanie społeczeństwa przez przemysł. Zgadzali się też, że poprawa bytu może zostać zapewniona tylko przez planowanie i racjonalne rządzenie. 2. Charles Fourier Podstawową wadą kapitalizmu według Fouriera była powszechna konkurencja, która uważał za przyczynę wyzysku. Postęp w dobie konkurencji miał sprzyjać najbogatszym, ponieważ tylko oni mieli dostęp do nowych zdobyczy techniki i wykorzystywali je, by bronić swojej pozycji. Według Fouriera własność prywatna i środki produkcji, będące przedmiotem konkurencji, powinny zostać uspołecznione. Aby zaradzić problemom stworzonym przez kapitalizm, Fourier proponował ustrój zbudowany na bazie stowarzyszeń, które nazywał falangami. Falanga miała liczyć około ośmiuset rodzin, które zamieszkiwałyby osiedla o nazwie falanstery. W każdym falansterze panowałby ścisły podział pracy, przy czym tę najcięższą wykonywałyby maszyny. Falangi miały być otoczone ogrodami i stwarzać poczucie sielanki oraz wiecznego szczęścia. Byłyby to stowarzyszenia o racjonalnych zarządach, gdzie właściwy podział pracy i wypoczynku (Fourier kładł na niego duży nacisk) położyłyby kres konkurencji. Fourier nie był rewolucjonistą i widział możliwość wprowadzenia swojej wizji społeczeństwa poprzez edukację. 3. Robert OwenOwen starał się wprowadzić w życie swoje wizje stowarzyszeń. Był współwłaścicielem przędzalni w New Lanark, gdzie przeprowadzał swoje społeczne eksperymenty, mające dowieść zasadności jego wizji idealnego świata. Głosił, że człowiek jest wytworem środowiska i poprzez środowisko można go zmienić. Idea społeczeństwa Owena opierała się na wspólnotach spółdzielczych. Podobnie jak francuscy socjaliści kładł duży nacisk na edukację. Owen był przeciwnikiem rewolucji. Zło widział nie tylko w kapitalizmie, ale również w takich tradycyjnych instytucjach jak małżeństwo czy kościół, które według niego utrzymywały rozwarstwienie społeczne, nędzę i ciemnotę.
Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia płaskorzeźbę. Prezentuje ona trzy postaci: młodego mężczyznę, młodą kobietę oraz astronautę. Elementy ilustracji interaktywnej: 1. Claude Henri Saint-Simon Jak pisał I. Berlin — Saint-Simon nie był zwolennikiem zniesienia własności prywatnej ani też zwolennikiem doktryny równości wszystkich ludzi. Przeciwnie, wierzył w wartość nieograniczonej ekspansji przedsięwzięć indywidualnych i w wyższość bankierów, uczonych, przemysłowców i artystów nad pozostałą częścią ludzkości. Popierał jednak całkowicie zaplanowaną produkcję i dystrybucję dóbr. Twierdził, że jednostka, pozostawiona sama sobie, jest skłonna iść własną drogą i zaniedbać wytwórczość. Uważał, że każdy powinien odnaleźć swoje miejsce w centralnie zorganizowanym planie. Moralny, religijny, artystyczny i umysłowy postęp ludzkości uważał za bezpośrednio uzależniony od rozwoju nowego systemu przemysłowego, uwolnionego od będących źródłem marnotrawstwa konfliktów klasowych. Wszystkie swe nadzieje wiązał z racjonalną kontrolą, jaką nad owym systemem miały sprawować wybitne jednostki. Tak powstała koncepcja społeczeństwa industrialnego, która zakładała, że państwem powinni rządzić specjaliści znający się na produkcji. Cały rozwój miał zostać podporządkowany gospodarce, system feudalny powinien zostać zniesiony, a jednostką podziału społeczeństwa miały być industrie. Bogactwo miało być rozdzielane według wkładu pracy i zdolności, co spowodowałoby zniknięcie podziałów klasowych. Saint-Simon stworzył swoistą utopię, lecz nie proponował rewolucji dla urzeczywistnienia swojego społeczeństwa industrialnego. Świat miał się zmieniać według pewnych stałych praw. W XIX wieku pisma Saint-Simona stały się bardzo popularne i miał on swoich kontynuatorów. Do jego najważniejszych epigonów należeli: A. Bazard, B. Enfantin, C. Pecqueur, L. Blanc, L. Blanqui. Myśli autora Katechizmu industrialistów przeżywały również swój renesans w XX wieku, w teoriach np. J. Burnhama czy M. Dżilasa. Wszystkich zwolenników Saint-Simona łączyło definiowanie społeczeństwa przez przemysł. Zgadzali się też, że poprawa bytu może zostać zapewniona tylko przez planowanie i racjonalne rządzenie. 2. Charles Fourier Podstawową wadą kapitalizmu według Fouriera była powszechna konkurencja, która uważał za przyczynę wyzysku. Postęp w dobie konkurencji miał sprzyjać najbogatszym, ponieważ tylko oni mieli dostęp do nowych zdobyczy techniki i wykorzystywali je, by bronić swojej pozycji. Według Fouriera własność prywatna i środki produkcji, będące przedmiotem konkurencji, powinny zostać uspołecznione. Aby zaradzić problemom stworzonym przez kapitalizm, Fourier proponował ustrój zbudowany na bazie stowarzyszeń, które nazywał falangami. Falanga miała liczyć około ośmiuset rodzin, które zamieszkiwałyby osiedla o nazwie falanstery. W każdym falansterze panowałby ścisły podział pracy, przy czym tę najcięższą wykonywałyby maszyny. Falangi miały być otoczone ogrodami i stwarzać poczucie sielanki oraz wiecznego szczęścia. Byłyby to stowarzyszenia o racjonalnych zarządach, gdzie właściwy podział pracy i wypoczynku (Fourier kładł na niego duży nacisk) położyłyby kres konkurencji. Fourier nie był rewolucjonistą i widział możliwość wprowadzenia swojej wizji społeczeństwa poprzez edukację. 3. Robert OwenOwen starał się wprowadzić w życie swoje wizje stowarzyszeń. Był współwłaścicielem przędzalni w New Lanark, gdzie przeprowadzał swoje społeczne eksperymenty, mające dowieść zasadności jego wizji idealnego świata. Głosił, że człowiek jest wytworem środowiska i poprzez środowisko można go zmienić. Idea społeczeństwa Owena opierała się na wspólnotach spółdzielczych. Podobnie jak francuscy socjaliści kładł duży nacisk na edukację. Owen był przeciwnikiem rewolucji. Zło widział nie tylko w kapitalizmie, ale również w takich tradycyjnych instytucjach jak małżeństwo czy kościół, które według niego utrzymywały rozwarstwienie społeczne, nędzę i ciemnotę.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.
Polecenie 3
Opisz, dlaczego industrieindustriaindustrieSaint‑Simona można nazwać utopijnymi?
RWH3nSFh5y2M6
(Uzupełnij).
Polecenie 4
Sprawdź inne znaczenia słowa falangafalangafalanga. Napisz, do czego odnosi się to słowo? Co łączy jego znaczenia? Zanotuj swoje obserwacje.
R1RIYhQN20Rt8
(Uzupełnij).
Oponenci
Krytyka socjalizmu odnosi się przede wszystkim do wykonalności jego idei oraz do politycznych i społecznych konsekwencji przyjęcia tego systemu. Niektórzy krytycy uważają socjalizm za pojęcie czysto teoretyczne, inni utrzymują, że istnieją przykłady historyczne, które mogą być krytykowane tylko z powodów praktycznych. Ludwig von Mises twierdził, że dążenie do uzyskania równych dochodów dzięki interwencji państwa nieuchronnie prowadzi do zmniejszenia dochodu narodowego. Niektórzy filozofowie uważają, że modele socjalizmu opierają się na błędnych założeniach i nierealnej idei równości społecznej. Krytykowane są również cele socjalizmu, np. twierdzenie, że równość może być niezależna od indywidualnych różnic. Friedrich August von Hayek twierdzi, że powstanie równości w społeczeństwie musiałoby pociągać za sobą silny przymus, który wywołałby wiele wewnętrznych konfliktów, ponieważ nie da się osiągnąć socjalistycznej idei sprawiedliwości bez utraty politycznych, ekonomicznych i ludzkich praw.
Albert Einstein o socjalizmie
Albert EinsteinDlaczego socjalizm
RDFO0EanU6hEB1
Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Ma głębokie zmarszczki na twarzy, wydatny nos, roztrzepane, siwe włosy, gęste wąsy. Pokazuje język.
Albert Einstein
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Niemniej jednak trzeba pamiętać, że gospodarka planowana to jeszcze nie socjalizm. Może jej bowiem towarzyszyć całkowite zniewolenie jednostki. Dojście do socjalizmu wymaga rozwiązania nadzwyczaj trudnych problemów socjo‑politycznych. Jak w obliczu daleko idącej centralizacji władzy politycznej i gospodarczej zapobiec wszechwładzy biurokracji? Jak bronić praw jednostki i tym samym zapewnić demokratyczną przeciwwagę dla władzy biurokracji? Jasność co do celów i problemów socjalizmu ma najwyższą wagę w naszych przełomowych czasach.
alb Źródło: Albert Einstein, Dlaczego socjalizm, „Monthly Review” 1949.
Friedrich August von Hayek o socjalizmie
Friedrich August von HayekDroga do zniewolenia
ReWbLiIaFYrSQ1
Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę, który siedzi na krześle. Ma uniesioną prawą rękę, a w lewej trzyma kieliszek. Mężczyzna ma owalną twarz ze zmarszczkami, jest łysiejący, ma założone okulary w dużych oprawkach. Ubrany jest w garnitur z kamizelką i krawatem. Ma założoną nogę na nogę.
Friedrich August von Hayek
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Jest rzeczą niezwykłą, że socjalizm, który nie tylko, że wcześnie został rozpoznany jako najpoważniejsze zagrożenie wolności, ale wręcz otwarcie powstał jako reakcja przeciw liberalizmowi rewolucji francuskiej, zyskał zarazem powszechną akceptację, występując pod sztandarem wolności. Rzadko obecnie się pamięta, że socjalizm w swych początkach był otwarcie autorytarny. Autorzy francuscy którzy położyli podwaliny pod współczesny socjalizm, nie mieli żadnych wątpliwości, że ich idee mogą zostać wprowadzone w życie tylko przez silną dyktatorską władzę. Socjalizm oznaczał dla nich próbę „dokończenia rewolucji” przez świadomą i celową reorganizację społeczeństwa na zasadach hierarchicznych i w wyniku narzucenia mu dysponującej przymusem „władzy duchowej”. Gdy idzie o wolność, twórcy socjalizmu nie kryli się ze swymi intencjami. Wolność myśli uważali za podstawowe zło dziewiętnastowiecznego społeczeństwa, pierwszy zaś z nowoczesnych planistów, Saint‑Simon, zapowiadał nawet, że ci, którzy nie podporządkowaliby się projektowanym przez niego komisjom planowania, będą traktowani jak bydło.
Hayek Źródło: Friedrich August von Hayek, Droga do zniewolenia, 2015, s. 36.
Słownik
industria
industria
(łac. industria – pilność, przemyślność) początkowo określenie przemysłu, uprzemysłowienia, produkcji; w pismach Saint‑Simona: stowarzyszenie społeczne o określonych celach politycznych i gospodarczych, służące zaspokajaniu potrzeb zbiorowości poprzez produkcję dóbr materialnych, sztukę, naukę i innych dóbr służących ogółowi
falanga
falanga
(gr. *phalanks – zwarty tłum idący ławą) w systemie socjalizmu utopijnego Fouriera: zrzeszenie spółdzielcze liczące ok. 1600 osób zamieszkujących osiedle (falanster), posiadające budynki mieszkalne, zabudowania gospodarskie i urządzenia, mające dostarczać członkom zrzeszenia potrzebnych im dóbr i usług
utopia
utopia
(gr. ou – nie, topos – miejsce; nie‑miejsce) wizja idealnego społeczeństwa wcielającego w życie najistotniejsze wartości: dobro, sprawiedliwość, równość, wolność itp., przedstawiana w różnych formach twórczości – filozoficznej, literackiej, filmowej
czartyzm
czartyzm
(ang. chartism, od charter – karta, The People’s Charter – Karta Praw Ludu) masowy i radykalny ruch polityczny w latach 1836‑1849 w Wielkiej Brytanii, który zmierzał do wprowadzenia demokratycznych zmian w systemie wyborczym oraz poprawy sytuacji ekonomicznej robotników