Przykłady realizacji motywu natury w literaturze

Kwiatki świętego Franciszka (średniowiecze)

Rg7xvQATs67Ua1

Obraz przedstawia dwóch stojących zakonników. Mężczyzna stojący po lewej stronie jest dojrzały. Postać ukazuje prawy półprofil okrągłej twarzy. Ma krzaczaste brwi, niewielki nos, lekko otwarte usta i zarumienione policzki. Mnich opuszcza głowę i unosi pra wą dłoń. Jest ubrany w ciemny habit. Na głowie ma kaptur. Drugi mężczyzna jest w sile wieku. Postać ukazuje prawy profil. Twarz mężczyzny jest owalna. Ma tonsurę. Brwi postaci są cienkie, oczy lekko zwężone, a nos niewielki. Mężczyzna ma jasny zarost na twarzy i zarumienione policzki. Jego głowę otacza złota aureola. Postać pochyla się, unosząc prawą rękę i opuszczając lewą. Mnich ma nagie stopy. Na ziemi obok niego stoją gołębie. Ptaki patrzą na świętego. Po prawej stronie, na pierwszym planie rośnie okazałe, ulistnione drzewo. Na drugim planie, po lewej rośnie drugie, wątłe drzewo. W głębi ukazane jest skaliste wzgórze. W tle ciemne niebo.

Bohaterami zbioru opowiadań są żyjący na przełomie XII i XIII w. święty Franciszek z Asyżu i jego uczniowie. Poszczególne epizody prezentują franciszkański wzorzec życia, będący doskonałym wcieleniem nauki Biedaczyny z Asyżu. Jej ważnym elementem jest kult natury, która jest rozumiana jako doskonałe dzieło Boga i prowadzi do afirmacji świata (aby uwypuklić motyw natury, warto przytoczyć kilka biblijnych źródeł Franciszkowego zachwytu nad naturą: Mdr 13,5; Ps 148,7‑10; Mt 6,28‑29). Mówi o tym początek Pieśni słonecznej, której autorstwo przypisuje się świętemu:

Inne idee św. Franciszka to wynikające z autentycznej miłości bliźniego zainteresowanie losem ubogich, wyrzeczenie się dóbr doczesnych i pochwała wszelkiego, nawet najmniejszego stworzenia. Na uwagę zasługuje stosunek do zwierząt, które były nazywane przez świętego „braćmi mniejszymi”, a więc istotami wymagającymi szacunku i zrozumienia, do których (np. do jaskółek) święty wygłaszał swoje słynne kazania. Kwiatki świętego Franciszka zostały przetłumaczone na język polski w roku 1910 przez Leopolda Staff a, wpisując się w ówczesne zainteresowania postacią tego świętego, które na przełomie XIX i XX stulecia przyniosło wiele prac popularnych i naukowych, a w sztuce zrodziło nurt zwany franciszkanizmemfranciszkanizmfranciszkanizmem (w poezji reprezentowali go m.in. Jan Kasprowicz lub wspomniany wyżej Leopold Staff).

Johann Wolfgang Goethe Król olch (romantyzm)

RQqiS09txeWji

Obraz przedstawia nocną, leśną scenę. Na pierwszym planie, pośrodku ilustracji stoi pień drzewa. Jego dolna część jest opleciona długimi trawami. Za pniem unoszą się półnagie postaci. Tańczą, trzymając się za ręce. Na drugim planie ukazana jest leśna ścieżka. Podąża nią jeździec. Jest to mężczyzna w sile wieku. Jego twarz jest ukryta pod kapeluszem z szerokim rondem. Jest ubrany w obszerny płaszcz i wąskie spodnie. Płaszcz powiewa na wietrze. Koń galopuje, układając uszy ku tyłowi. Nad jeźdźcem unosi się przezroczysta postać starszego mężczyzny. Duch ukazuje lewy półprofil. Ma krzaczaste brwi, duży nos, sumiaste wąsy i długą, gęstą brodę. Postać unosi lewą rękę, a prawą wysuwa ku jeźdźcowi. Jest ubrany w powłóczyste szaty. W głębi rosną drzewa. Niebo jest bezgwiezdne.

Ballada przedstawia dramatyczny dialog ojca i syna. Umierające dziecko, które wiezie ojciec, majaczy i opowiada o tajemniczym królu olch, który wabi go do swego leśnego pałacu, aby bawił się z jego córkami. Sceneria, w jakiej rozgrywają się wydarzenia (las okryty mrokiem nocy, mgła i zamieć), stwarza nastrój grozy i tajemniczości. Stanowi doskonałe tło dla uczuć bohaterów: ojca rozpaczliwie walczącego o życie syna i słabnącego dziecka, które zaczyna dostrzegać rzeczywistość naprzyrodzoną i coraz bardziej jej ulega. Rola motywu natury w balladzie jest jednak donioślejsza, zgodnie ze znaczeniem, jakie przypisywali przyrodzie romantycy. Na opisy natury składały się, co prawda, konwencjonalne elementy, takie jak las, jezioro, rzeka lub noc. Jednak z tym na pozór zwykłym krajobrazem łączyła się tajemnica; często, jak w balladzie Goethego, był ożywiany fantastycznymi postaciami. Romantyczne obrazy natury symbolizowały nadprzyrodzoną, metafizyczną, niemal sakralną sferę, w odróżnieniu od rzeczywistości materialnej, dostępnej rozumowi i zmysłom. W wielu utworach, jak w balladzie Król Olch, natura urastała do roli pełnoprawnego bohatera literackiego, budzącego grozę i fascynację zarazem. Kluczowa dla interpretacji utworu jest odpowiedź na pytanie, kim jest król „olszyn w koronie, z ogonem jak żmija!”. To postać symboliczna, którą można interpretować jako znak świata duchowego lub naturę wraz z jej niezmiennymi prawami życia i śmierci.

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem (romantyzm)

RZH2ZBGw1l7K71

Ilustracja przedstawia scenę rozgrywającą się na leśnej polanie. Na pierwszym planie znajduje się wąski strumień. Przechodzi przez niego dojrzały mężczyzna. Postać ukazuje lewy profil. Ma niewielkie oczy, duży nos i sumiaste wąsy. Na głowie ma kapelusz z szerokim rondem. Jest ubrany w żupan. Jego nogi są szeroko rozstawione. szlachcic opiera lewą dłoń o udo. Prawą kieruje ku kobiecie w sile wieku półleżącej po drzewem. Postać ukazuje owalną twarz w całości. Ma wyraziste brwi, duże oczy, niewielki nos i małe usta. Ma ciemne loki upięte na czubku głowy. Opiera ją o prawą rękę. W lewej dłoni trzyma książkę. Rękę opuszcza wzdłuż ciała. Jest ubrana w długą sukienkę z dużym dekoltem. W głębi, po prawej stronie ukazani są mężczyźni w sile wieku.

Pan Tadeusz jest jednym z najważniejszych polskich dzieł literackich, narodową epopeją. Na fabułę składają się trzy przeplatające się wątki: perypetie miłosne Tadeusza, spór o zamek Horeszków oraz wątek patriotyczny, który buduje głównie historia konspiracyjnej działalności księdza Robaka. Soplicowo, gdzie rozgrywa się akcja utworu, stało się dla Mickiewicza symbolem Polski – kraju, za którym tęsknił i jaki pamiętał z czasów dzieciństwa. W owym świecie panuje ład i harmonia, ludzie czują się bezpieczni, a relacje z innymi opierają się na wzajemnej grzeczności i szacunku. Mickiewicz z pietyzmem opisał szlacheckie zwyczaje, wystarczy wspomnieć tak znakomite i zapadające w pamięć sceny, jak grzybobranie czy tańczenie poloneza. Natura w Panu Tadeuszu jest sprzężona z nostalgią oraz arkadyjskością wewnątrz wspomnień autora o wyidealizowanym kraju dzieciństwa. Autor przedstawia czytelnikowi opisy przyrody, o których Julian Przyboś napisał:

Eliza Orzeszkowa Gloria victis (pozytywizm i Młoda Polska)

Nowela przedstawia jeden z epizodów powstania styczniowego: krwawą i przegraną dla Polaków bitwę, w której walczył oddział Romualda Traugutta. Śmierć młodych powstańców oraz ich bezimienna mogiła w lesie zostają opisane przez szczególnego narratora. Jest nim przyroda – wiatr, drzewa, kwiaty... Zabieg ten nadaje utworowi charakter baśniowy, ale niesie także głębszy sens. To nie ludzie, ale przyroda przechowuje prawdę o przeszłości, o młodych powstańcach, którzy zginęli w walce o wolność. Natura współczuje człowiekowi, z czego wynika, że istnieje między nimi ścisła zależność; człowiek jest częścią przyrody, jednym z jej elementów.

Słownik