Od potęgi do upadku

Mieszko II Lambert to drugi syn Bolesława I Chrobrego; jego matką była księżniczka słowiańska Emnilda, pochodząca z Moraw, Łużyc lub Milska. Mieszko II był człowiekiem wszechstronnie wykształconym, pierwszym polskim władcą, który umiał pisać i czytać. Oprócz języka polskiego znał łacinę, grekę i niemiecki.

RLjkLisNJpvRg

Ilustracja przedstawia Mieszka drugiego przyjmującego hołd Pomorzan. Władca siedzi na tronie. Ma na głowie koronę a w dłoni berło. Otoczony jest mężczyznami w zbroi. Pomorzanie klęczą przed władcą i pochylają głowy. W tle stoi reszta Pomorzan a za nimi znajdują się namioty.

W młodości Mieszko II brał udział w kampaniach wojennych ojca przeciwko Niemcom. Jego żoną została Rycheza, siostrzenica cesarza Ottona III. Po uroczystej koronacji 25 grudnia 1025 r. w katedrze gnieźnieńskiej Lambert najprawdopodobniej doprowadził do wygnania z kraju swoich dwóch braci. Otto, sprzyjający cesarzowi Konradowi II, uciekł do Niemiec, a Bezprym znalazł schronienie na Rusi. Tymczasem Mieszko II poparł antycesarską opozycję w Niemczech, a w 1028 r. dokonał łupieżczego napadu na Saksonię. Zniszczenia podobno były tak wielkie, że według ówczesnych źródeł „po przejściu wojsk Mieszka trawa nie chciała rosnąć”. Wojska cesarskie wystąpiły z odwetem, jednak ich wyprawa w 1029 r. nie udała się.

Przełom nastąpił w 1031 r.: niemiecki cesarz zajął Łużyce i Milsko, a Czesi odzyskali Morawy. Póki Mieszko II zwyciężał i przywoził z wypraw łupy, sytuacja wewnętrzna pozostawała stabilna, jednak przegrane wojny osłabiły jego pozycję. Wtedy do gry wkroczyli bracia, próbując odzyskać władzę w sojuszu z sąsiadami. Bezprym, przy pomocy Rusinów (odbili oni Grody Czerwińskie) został osadzony na polskim tronie, a Mieszko II uciekł na Węgry, doznając po drodze upokorzeń i okaleczeń.

Rządy Bezpryma to pasmo klęsk: krwawe prześladowania możnych, którzy byli wierni Mieszkowi II, rozkład struktur władzy, odesłanie cesarzowi polskich insygniów koronacyjnych. Na koniec Bezprym został skrytobójczo zamordowany, a władzę odzyskał Mieszko II (musiał uznać zwierzchnictwo cesarza, zrzec się tytułu króla i podzielić państwo). Jeszcze przed śmiercią w 1034 r. udało mu się scalić monarchię piastowską, pozostawała ona jednak osłabiona, daleka od potęgi sprzed niemal dekady.

Rozpad i zjednoczenie

Po śmierci Mieszka II chaos w państwie Piastów pogłębiał się. Doszło do masowych wystąpień poddanych - w tym buntu możnowładców i tzw. reakcji pogańskiejreakcja pogańskareakcji pogańskiej w Wielkopolsce. Wobec narzucania przez Kościół coraz wyższych podatków, wzrastało niezadowolenie, które około 1038 r. przerodziło się w otwarty, antychrześcijański bunt. Zamieszanie wykorzystali sąsiedzi: czeski książę Brzetysław I spustoszył Wielkopolskę, kradnąc przy tym drogocenne relikwie św. Wojciecha. Zamieszki ominęły jedynie Mazowsze, gdzie rządził książę Miecław (były urzędnik na dworze Mieszka II).

Kraj piastowski odbudował i zjednoczył syn Mieszka II, książę Kazimierz nazwany potem Odnowicielem. Powrócił do Polski dzięki pomocy cesarza Niemiec Henryka V Salickiego i księcia Rusi Kijowskiej Jarosława I Mądrego. Władcy ci obawiali się szybko rosnącej potęgi czeskiego księcia Brzetysława I.

RcuP7bLmQCI7C

Ilustracja przedstawia powrót Kazimierza Odnowiciela. Na pierwszym planie leży mężczyzna w białej szacie przygnieciony drewnianym krzyżem. Dalej na ciemnym koniu siedzi władca. Ubrany jest w bordowe szaty i bordową czapkę z piórkiem. Przy pasie ma róg. Obok stoi mężczyzna w zbroi na tułowiu i hełmem na głowie. Ma materiałowe spodnie a w ręce trzyma włócznię. Niebo jest zachmurzone. Latają czarne ptaki.

Kazimierz I Odnowiciel pokonał w 1047 r. księcia Miecława i dołączył do swojego państwa Mazowsze. Przeniósł ze zniszczonego Gniezna do Krakowa główny ośrodek władzy państwowej. W 1050 r. wyzwolił też zagarnięty przez Czechów Śląsk, ale musiał zgodzić się na płacenie corocznego trybututrybuttrybutu. Książę Kazimierz I Odnowiciel panował do 1058 r. Nie udało mu się odzyskać królewskiej korony, uczynił to dopiero jego syn.

R1ZBvQJEEECT4

Ilustracja przedstawia biskupa rzucającego klątwę na króla. Przy ołtarzu stoi biskup w czapce biskupiej. Prawą rękę ma wyciągniętą a w lewej trzyma kielich. Przed nim klęczą trzej duchowni. Mają ręce zwrócone w jego stronę a jeden z nich trzyma świecę. Przed stopniami ołtarza znajduje się król. Na głowie ma koronę a na ciele ochronną zbroję i czerwoną szatę. W prawej ręce ma miecz. Przed podejściem do biskupa powstrzymuje go niemal klęczący mężczyzna. Po lewej stronie stoją rycerze a po prawej duchowni. W tle jest ołtarz.

Bolesław II Szczodry otrzymał imię po swoim pradziadzie Bolesławie I Chrobrym i właśnie do jego mocarstwowej polityki nawiązywał. Zaangażował się w konflikt dynastyczny na Węgrzech (w 1060 roku zorganizował wyprawę do tego kraju i osadził na tronie swojego kuzyna Belę I) i Rusi (wielkim księciem kijowskim był spokrewniony z nim Izjasław I). Pragnąc osłabić pozycję niemieckiego cesarza Henryka IV w jego sporze z papieżem o inwestyturę, Bolesław opowiedział się po stronie papiestwa.

Był to przemyślany ruch. Papież Grzegorz VII docenił polskiego księcia i udzielił mu poparcia w doprowadzeniu do koronacji (uroczystość obyła się w 1076 r.). Niestety wygórowane ambicje Bolesława II Szczodrego doprowadziły do konfliktu z elitą, której pokłosiem było zabójstwo biskupa krakowskiego Stanisława w 1079 r. Spowodowało to bunt podwładnych, a w rezultacie ucieczkę władcy za granicę.

R5jqIyeqDwO5s

Zdjęcie przedstawia tablicę na grobie Bolesława drugiego Szczodrego. Znajduje się na niej napis w języku polskim i niemieckim. Domniemany grób króla polski Bolesława drugiego Śmiałego. Według przekazu Bolesław drugi przebywał w latach od 1081 do 1089 jako niemy pokutnik w klasztorze benedyktynów w ossiach.

W stronę podziału

R1fvyvT3pGWqD1

Zdjęcie przedstawia grób Władysława pierwszego Hermana. Na czarnej płycie znajdują się napisy oraz korona ze skrzyżowanymi mieczami. Podstawa jest ozdobiona orłami. Po każdej stronie grobu znajduje się kolumna. Za nimi, na ścianie, znajdują się malowidła. Na podłodze są kwadratowe płytki.

Następcą Bolesława II Szczodrego został jego młodszy brat Władysław I Herman. Charakterologicznie sytuował się po przeciwnej stronie: wyzbyty ambicji, niezdecydowany, uzależniony od palatyna (wojewody) Sieciecha. To ten ostatni faktycznie przez dwie dekady sprawował władzę, zwalczając w bezwzględny sposób przeciwników. Z kolei jego polityka zagraniczna była spokojna, nakierowana na pokojowe współistnienie z sąsiadami.

Wobec rządów Sieciecha rosła opozycja, która z czasem przerodziła się w otwarty bunt. Poparli go synowie formalnego władcy (pozostawał nim Władysław I Herman) – Zbigniew i Bolesław III Krzywousty. Udało im się usunąć Sieciecha (między rokiem 1097 a 1100). Wymogli również podział kraju na dzielnicedzielnicadzielnice – Mazowsze, gdzie pozostał Władysław I Herman, Wielkopolskę i Kujawy, które przejął Zbigniew oraz Śląsk i Małopolskę, które przypadły Bolesławowi III Krzywoustemu.

R18tNt2rrxR6z1

Ilustracja przedstawia obronę Głogowa. Z lewej strony z murów grodu ludzie strącają kamień na wrogów. Na murze stoi również łucznik. U podstawy muru są wrogowie z włóczniami. Za nimi znajdują się rozstawione namioty.

Po śmierci Władysława I Hermana, w 1102 r. Zbigniew zajął Mazowsze. Jednocześnie uważał się za prawowitego spadkobiercę ojcowizny i dążył do przejęcia władzy zwierzchniej nad całym państwem. Do 1107 r. toczył bratobójczą wojnę z Bolesławem, ostatecznie uległ i został zmuszony do ucieczki do Niemiec. Skłonił króla Henryka V do ataku na Królestwo Polskie pod pretekstem przywracania władzy senioralnej, jednak Niemcy ponieśli klęskę pod Głogowem w 1109 roku.

Z drugiej strony Bolesław nie zdołał osadzić w Czechach przyjaznego sobie księcia i zawarł w 1111 r. pokój, sygnowany również przez zwierzchnie Niemcy, w którym zobowiązał się do zezwolenia na powrót Zbigniewa do Polski. Krótko po powrocie, Zbigniew został oślepiony przez swojego brata, po czym zmarł.

Jako samodzielny władca Bolesław III Krzywousty rozpoczął odzyskiwanie dawnych ziem piastowskich oraz wzmacnianie państwa po rządach ojca. Przyłączył Pomorze do Polski. Zacieśnił sojusze z Rusią i Węgrami, a także uregulował relacje z Czechami. Znaczącym sukcesem było uzyskanie przez polski episkopat w 1136 r. tzw. bullibullabulli gnieźnieńskiej, potwierdzającej istnienie niezależnego arcybiskupstwa (wcześniej kontrolę nad nim chcieli przejąć duchowni niemieccy).

RqmpWGIWIuR3k1

Ilustracja przedstawia Bolesława trzeciego Krzywoustego. Posiada wąsy oraz hełm spod którego wystają długie do ramion włosy. Na ciele ma zbroję oraz spiętą przy szyi zarzuconą na ramiona szatę. W obu rękach trzyma miecz.

W 1138 r. - aby uniknąć konfliktów i walk o władzę między swoimi synami - książę podzielił kraj na dzielnice, wyznaczając na pierwszego następcę najstarszego z nich - Władysława. Zamiarem Bolesława Krzywoustego nie było rozbijanie kraju, ale dalsze sprawne zarządzanie. Utrzymanie wspólnoty piastowskich księstw miała ułatwić tzw. dzielnica senioralna, której granice wyznaczono tak, aby bezpośrednio sąsiadowała z każdą z pozostałych dzielnic (obejmowała pas ziemi od Gdańska do Krakowa). SeniorsenioratSenior (inaczej: princepsprincepsprinceps) miał pełnić władzę zwierzchnią, odpowiadać za politykę zagraniczną i ewentualne rozsądzanie sporów między braćmi.

W praktyce system tzw. rozbicia dzielnicowego nie sprawdził się. Doszło do sporów i walk między braćmi. Kraj powoli rozpadał się na kolejne niezależne księstwa, a wybuchające nowe konflikty coraz bardziej osłabiały zasadę pryncypatu, wzmacniając poszczególnych książąt dzielnicowych i wspierających ich możnych. Piastowie często walczyli między sobą o władzę zwierzchnią. W efekcie z biegiem czasów do pierwszeństwa i zwierzchnictwa nad resztą kraju rościło sobie prawo kilku pretendentów. Poważniejszych prób zjednoczenia podejmowali się m.in. Henrykowie Śląscy i czescy Przemyślidzi, jednak udało się to dopiero w 1320 r. przedstawicielowi dynastii Piastów - Władysławowi I Łokietkowi.

Podział ziem polskich w 1138 roku

Słownik

Słowa kluczowe

Mieszko II, Kazimierz Odnowiciel, Bolesław Śmiały, Władysław Herman, Bolesław Krzywousty, chrystianizacja, pogaństwo, reakcja pogańska, rozbicie dzielnicowe, Polska pierwszych Piastów

Bibliografia

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

T. Maresz, K. Juszczyk, Historia w tekstach źródłowych. Wypisy tom I, Rzeszów 2000.