W cieniu AngkoruAngkor WatAngkoru

RAO4fX4HrZyF01

Ilustracja przedstawia trzech mężczyzn Azjatów wojskowych ubranych w wojskowe mundury , którzy w szeregu idą środkiem placu. W tle za mężczyznami widać kilkudziesięciu innych wojskowych, którzy idą za nimi rozmawiając. Na placu znajduje się również helikopter. W tle widać las palmowy otaczający plac na którym rozgrywa się sytuacja.

Malownicze ruiny świątyń Angkoru, średniowiecznej stolicy potężnego państwa KhmerówKhmerzyKhmerów, do dzisiaj świadczą o wspaniałych osiągnięciach kulturowych i cywilizacyjnych niegdysiejszych mieszkańców Kambodży. Imperium khmerskie, istniejące od przełomu VIII i IX w., w czasach swojej największej świetności całkowicie zdominowało pod względem politycznym rejon Azji Południowo‑Wschodniej. Władza panów Angkoru załamała się dopiero po ok. sześciu stuleciach istnienia imperium – pod naporem sąsiednich Tajów. Zrujnowana przez najeźdźców i stopniowo zagarniana przez dżunglę, dawna stolica Khmerów zaczęła popadać w zapomnienie, a jej rolę przejął znacznie skromniejszy ośrodek miejski – Phnom Penh.

R1eftxncwZ94d

Zdjęcie pochodzi ze świątyni w Angkorze. Przedstawione są dwie ściany skalne umieszczone prostopadle bokiem jedna do drugiej. Na każdej ze ścian wykute są twarze gigantyczne ludzkie w formie płaskorzeźby. Posiadają oczy, nos oraz usta. Ich głowy zamiast włosów wieńczą kunsztowne ornamenty. Skały są ciemnoszare w białe plamy.

Kiedy w połowie lat 20. XX stulecia urodził się Saloth Sar, zwany później Pol Potem, świetność Angkoru była już tylko bardzo odległym wspomnieniem. Kilkadziesiąt lat wcześniej zubożały, słabo zurbanizowany kraj rolniczy stał się protektoratem, a następnie francuską kolonią jako część Indochin Francuskich (wraz z Wietnamem i Laosem). Podobnie jak w sąsiednim Wietnamie japońska okupacja z czasów II wojny światowej rozbudziła tutaj tęsknoty za niepodległością. Idąc w ślady Wietnamczyków, Khmerzy chwycili za broń i pod przywództwem księcia Norodoma Sihanouka w 1949 r. uzyskali niezawisłość w ramach Unii Francuskiej. Pełną niepodległość kraju zatwierdziła w 1954 r. międzynarodowa konferencja w Genewie, poświęcona głównie zakończeniu militarnego sporu francusko‑wietnamskiego, tzw. I wojny indochińskiej. Prozachodnie rządy księcia Sihanouka spotkały się z silną opozycją w postaci komunistycznej partyzantki Pol Pota nazywanej Czerwonymi Khmerami. Niestabilność kraju wykorzystali wojskowi, którzy pod wodzą ministra obrony Lon Nola przejęli rządy w kraju.

Dyktatorskie rządy wojskowych nie przyniosły mieszkańcom Kambodży upragnionej stabilizacji. Kulą u nogi reżimureżimreżimu stał się sojusz Lon Nola z Amerykanami, którzy prowadzili zaciętą wojnę przeciwko siłom komunistycznym w Wietnamie. Wspierani przez Czerwonych Khmerów Wietnamczycy transportowali broń na południe szlakami wiodącymi wzdłuż granicy z Kambodżą. Aby je zniszczyć – za przyzwoleniem władz w Phnom Penh – lotnictwo USA w samym 1973 r. zrzuciło na obszar Kambodży 3,5 raza więcej bomb niż na Japonię podczas II wojny światowej, co budziło zrozumiałe niezadowolenie cywilów. Te nieprzyjazne wobec Stanów Zjednoczonych oraz Lon Nola nastroje starali się wykorzystać wspierani przez Wietnam Północny oraz Chiny Czerwoni Khmerzy. Wewnętrzny spór przekształcił się już w 1970 r. w wyniszczającą wojnę domową. Militarna i finansowa pomoc Pekinu, Moskwy i WietkonguWietkongWietkongu przy jednoczesnym dystansowaniu się USA od konfliktu w Indochinach przechyliły szalę zwycięstwa na rzecz sił komunistycznych. Uzbrojeni w karabiny AK‑47 Czerwoni Khmerzy 17 kwietnia 1975 r. triumfalnie wkroczyli do Phnom Penh.

R1VKKxMI3RcaR

Mapa ukazuje odnogi tak zwanego szlaku Ho Chi Minha. Obejmuje północną Kambodżę; po lewej stronie mapy jest widoczna wschodnia Tajlandia, w centralnej części jest Laos. Na wschód od Laosu, wzdłuż wybrzeża Zatoki Tokińskiej znajduje się północny Wietnam, a na południu – południowy Wietnam. Na mapie zaznaczono przerywanymi i ciągłymi, cienkimi liniami drogi. Najwięcej dróg znajduje się w Laosie i w Wietnamie. Czarnymi punktami zaznaczono miasta. Na południu, w dolnej części mapy pogrubioną linią ukazano szlak Shihanouk. Ciągnie się on od Kambodży z południa na północ obok miejscowości Siem Pang. Następnie równoleżnikowo przechodzi przez skrawek południowego Laosu i przez Wietnam Południowy. Od szlaku odchodzi zaznaczony jasnoróżową plamą obszar inflirtacji szlaku; ciągnie się on od południa na północ, zaczyna się poniżej szlaku Sihanouka w okolicy granicy wietnamsko‑kambodżańskiej i biegnie na północ obejmując obszary pograniczne Południowego Wietnamu. Dalej obejmuje pogranicze kambodżańsko‑wietnamskie, a bardziej na północ laosańsko‑wietnamskie i kończy się na wysokości granicy Wietnamu Południowego z Wietnamem Północnym, która jest strefą zdemilitaryzowaną.

Rok Zerowy

Moment wkroczenia Czerwonych Khmerów do Phnom Penh został uznany przez Pol Pota, Brata Numer Jeden, za Rok Zerowy, początek nowej ery. Symbolem nadejścia nowych czasów stała się zmiana nazwy państwa na Kampuczę. W ślad za tym miało nastąpić ukształtowanie nowego, idealnego społeczeństwa – rolniczego, bezklasowego, nieznającego pieniędzy oraz pozbawionego dostępu do medycyny i edukacji. Wstępem do realizacji tej wizji była likwidacja własności prywatnej oraz akcja masowych wysiedleń mieszkańców miast na wieś – pieszo i bez dobytku – gdzie mieli zostać członkami wiejskich komun. Akcja ewakuacyjna prowadzona była przez Czerwonych Khmerów w wyjątkowo bestialski sposób: z Phnom Penh wypędzano nawet starców czy pacjentów szpitali.

RMbxq2OzQd5Pl

Czarno‑biała fotografia przedstawia maszerujących żołnierzy armii Czerwonych Khamerów w Angor Wat. Żołnierze idą w kolumnie, po trzech w każdym rzędzie. Mają oni azjatyckie rysy twarzy, większość z nich posiada nakrycie głowy. Ubrani są w mundury: mają długie spodnie z cienkiego materiału albo krótkie spodenki i bluzy z wywiniętym, długim rękawem. Są w większości obuci w sandały, ale część z nich maszeruje boso. Są wyposażeni są w broń, jeden z żołnierzy w pierwszym rzędzie trzyma wyrzutnię rakietową na ramieniu.

Plan Pol Pota zakładał całkowitą kolektywizację rolnictwa oraz oparcie gospodarki na pracy ręcznej. Ryż i niezbędne do jego uprawy systemy irygacyjne urosły do rangi symbolu kraju. Brat Numer Jeden wierzył, że silny naród Khmerów zastąpi maszyny, stąd zaniedbano produkcję przemysłową. Wydajność miał natomiast zapewnić obowiązek pracy od 12 do 15 godzin dziennie. Pol Pot doprowadził także do niemal pełnej izolacji kraju na arenie międzynarodowej. Ponieważ gospodarczo kraj miał być w pełni samowystarczalny, władze Kampuczy zrywały wszelkie kontakty z zagranicą. Z kraju wypędzono wszystkich obcokrajowców, włącznie z przedstawicielami korpusu dyplomatycznego. Czerwoni Khmerzy zezwolili jedynie na ograniczoną pomoc humanitarną z Chin, i to bez zbytniego spoufalania się z darczyńcami – „na długość lufy karabinu”. Za wrogów Pol Pot uznawał nawet towarzyszy moskiewskich, „zdrajców” komunistycznej ideologii.

R1GVphW33WH22

Zdjęcie przedstawia krajobraz wsi Prek Sbauv. Na pierwszym planie przedstawiony jest zbiornik wodny z brzegiem porośniętym gęstymi drzewami i z zacumowanymi drewnianymi łódkami. Po prawej stronie fotografii przedstawiona jest równoległa do brzegu droga gruntowa prowadząca do zabudowań wsi. Za gęstą roślinnością wyłaniają się dachy zabudowań mieszkalnych.

W stosunkowo krótkim czasie udało się ludziom Pol Pota przekształcić kraj w wielki obóz pracy przymusowej. Jednocześnie komuniści poddali społeczeństwo totalitarnej kontroli: tępili wszelkie przejawy religijności, zakazywali obchodzenia dawnych świąt i praktykowania tradycyjnych obyczajów. Podejmowali nawet decyzje w sprawach rodzinnych: zakazali rozwodów, kłótni małżeńskich, a nawet okazywania sobie uczuć. Współmałżonkom Czerwoni Khmerzy nakazywali zwracać się do siebie per „towarzyszko żono” i „towarzyszu mężu”. Dzieci zachęcano do donoszenia na rodziców. Nagminnie zdarzały się przypadki odbierania rodzicom potomstwa i przekazywania ich synów lub córek „pod opiekę” państwa. Okazywanie rozpaczy w takiej sytuacji również było przez ludzi Pol Pota surowo karane.

Pola śmierci

Negatywne skutki katastrofalnych decyzji gospodarczych podjętych przez Czerwonych Khmerów nie kazały na siebie długo czekać. Wydajność ludzi, często nieprzyzwyczajonych do ciężkiej pracy na roli i zmuszanych do katorżniczego wysiłku, była bardzo niska. W Kampuczy pozbawionej specjalistów (wymordowanych jako „wrogowie ludu” w masowych egzekucjach na tzw. polach śmierci) zapanował chaos. Władze interpretowały kłopoty ekonomiczne jako przejaw wrogiej działalności „sabotażystów” i nasilały terror. Ludzi Pol Pota ogarnęła prawdziwa mania prześladowcza. Ofiarami masowych zbrodni padali buddyjscy mnisi, przedstawiciele mniejszości narodowych (Czamowie i Wietnamczycy), drobni kupcy oraz osoby zupełnie przypadkowe. Trudno o ścisłe szacunki, historycy oceniają jednak, że w ciągu czterech lat rządów Pol Pota z głodu, chorób, wycieńczenia i w efekcie masowych egzekucji zginęła czwarta część mieszkańców sześciomilionowego kraju.

R1F6ObXJr2br9

Zdjęcie przedstawia czaszki ofiar Czerwonych Khmerów na wystawie w Choeung Ek. Czaszki umieszczono w przeszklonej stupie, ułożone są one w trzech rzędach jedna na drugiej. Każda z nich posiada w swojej górnej części dwa równoległe do siebie oczodoły, a pod nimi jest otwór nosowy. Poniżej znajduje się dolna szczęka z zębami, czaszki nie posiadają żuchwy.

Zbrodnia bez kary

RviJgXq5rt0MX1

Na czarno – białym zdjęciu przedstawiony jest Pol Pot w obozie Khmerów w kambodżańskiej dżungli. Mężczyzna siedzi przy stole, naprzeciwko niego znajduje się odwrócona tyłem do obiektywu osoba. Pol Pot to mężczyzna w średnim wieku o azjatyckich rysach twarzy, posiada krótkie, zaczesane do tyłu, ciemne włosy. Ubrany jest w mundur z kołnierzykiem, ręce trzyma na stole. W tle widoczny jest krajobraz dżungli – liczne pnie drzew.

Na upadku rządów Czerwonych Khmerów zaważył ich konflikt z sąsiednim Wietnamem. Władze w Hanoi z niepokojem obserwowały represje wobec mniejszości wietnamskiej w Kampuczy, sporna była też kwestia kontroli nad złożami ropy na szelfieszelfszelfie. Po serii przygranicznych prowokacji Wietnamczycy zdecydowali się w 1979 r. na otwartą interwencję zbrojną. Bez większych problemów zajęli Phnom Penh i przekazali władzę swoim sojusznikom. Pol Pot, wraz z najważniejszymi funkcjonariuszami reżimu, zdołał zbiec ze stolicy i ukryć się w dżungli. Przez dziesiątki lat Czerwoni Khmerzy operowali na pograniczu tajsko‑kambodżańskim, prowadząc działania partyzanckie. Z czasem jednak grono współpracowników Pol Pota się wykruszało, przechodzili oni na stronę rządową. Niedobitki Czerwonych Khmerów ukrywały się w dżungli do połowy lat 90., kiedy doszło do przewrotu: dawni poplecznicy aresztowali Brata Numer Jeden i osadzili go w areszcie domowym. Nie doczekawszy prawdziwego procesu, Pol Pot zmarł na atak serca w kwietniu 1998 r. Rok później organizacja Czerwonych Khmerów formalnie zakończyła swoją działalność.

Ignorując oczywiste dowody, Pol Pot nigdy nie potępił zbrodni Czerwonych Khmerów i konsekwentnie negował liczbę ofiar reżimu jako znacznie przesadzoną, nie uznał też swojej polityki za błędną. Pod koniec życia udzielił wywiadu zachodniemu dziennikarzowi. Według relacji reportażysty Petera Fröberga Idlinga, autora książki Uśmiech Pol Pota, rozmowa przebiegała następująco:

R1dFW0GjY303I

Na zdjęciu przedstawiony jest Kaing Khek Iev zasiadający na ławie oskarżonych. Jest to mężczyzna o siwych włosach i azjatyckich rysach twarzy, ubrany w białą koszulę z krótkim rękawem. Na fotografii jest on w pozycji stojącej i przemawia. Otacza go kilku mężczyzn zasiadających na drewnianych ławach. Zdjęcie zrobione jest zza szyby.

Przez wiele lat pozostali funkcjonariusze reżimu Pol Pota żyli w poczuciu bezkarności za popełnione zbrodnie. Hun Sen, który od 1979 r. odgrywał czołową rolę w polityce Kambodży, sam w przeszłości służył jako dowódca średniego stopnia w szeregach Czerwonych Khmerów. Przez długi czas jedynym ukaranym przez specjalnie powołany w Kambodży trybunał był Kaing Khek Iev, „towarzysz Duch”, były naczelnik owianego złą sławą więzienia Czerwonych Khmerów – Tuol Sleng. W lipcu 2010 r. skazano go na dożywocie za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Dopiero w 2018 r. wyroki usłyszeli także dwaj inni najbliżsi współpracownicy Pol Pota: Nuon Chea (Brat Numer Dwa) oraz Khieu Samphan. Obu udowodniono popełnienie zbrodni ludobójstwa na przedstawicielach mniejszości narodowych – Wietnamczykach i Czamach.

Rh3MSg9VMociO

Czarno – biała fotografia przedstawia zdjęcia ofiar Czerwonych Khmerów wystawione w Muzeum Ludobójstwa Tuol Sleng. Są umieszczone obok siebie, natomiast po lewej stronie są przedstawione zdjęcia zwłok ofiar, które posiadają azjatyckie rysy twarzy. Po prawej stronie wystawy znajdują się zdjęcia ofiar przed egzekucją.

RknMdOzZuYIMk

Zdjęcie przedstawia dokumentację zbrodni Czerwonych Khmerów w Muzeum Ludobójstwa Tuol Sleng. Dokumentacja ta składa się z czarnobiałych fotografii przedstawiających nagromadzone czaszki, kości i piszczele ułożone na stosach.

Słownik

Słowa kluczowe

Angkor, Indochiny, ludobójstwo, komunizm, totalitaryzm, wojna domowa, wojna wietnamska, zimna wojna, dekolonizacja, świat po II wojnie światowej

Bibliografia

Tyszkiewicz J., Czapiewski E., Historia powszechna. XX wiek, Warszawa 2010.

Terziani T., W Azji, Warszawa 2009.

Stefanicki R., Pol pot i Rok Zerowy, dostępny online na wyborcza.pl