R1BCeJJHvswn51
Postać Parmenidesa z watykańskiego fresku pt. Szkoła ateńska (1509–1511) autorstwa Rafaela.
Parmenides przedstawił swoje rozważania w postaci poematu stylizowanego na boskie objawienie, przekazane mu przez boginię sprawiedliwości Dike.
Źródło: domena publiczna.

Parmenidejskie rozważania, choć stanowiły przełom w dziejach filozofii, do dzisiaj wzbudzają wiele kontrowersji. Podstawowym zagadnieniem, które zainteresowało myśliciela, było pytanie o to, czy świat jest z natury stały czy zmienny. Najważniejsze z twierdzeń zaprezentowane przez twórcę szkoły elejskiej w jego tekście pt. O naturze brzmi: „bytbytbyt jest i nie może nie istnieć, natomiast niebytu nie ma i nie może on istnieć”. Z analizy pojęcia bytu wywiódł teorię o niezmienności bytu oraz jego jedności, wieczności i niepodzielności. Co ważniejsze Parmenides uważał, że istnieje tylko jeden, niepodzielny byt o kulistym kształcie. Poprzez swoje rozważania myśliciel doszedł do wniosku, że poznanie zmysłowe i wytwarzana za jego pomocą wiedza w postaci mniemań - doksa - jest niepewna, zwodnicza. Na podstawie powyższego wniosku Parmenides uznał, iż nasze doświadczenie wielości rzeczy i zjawisk, a także stawanie się i wszelka zmiana jest złudzeniem. Oponenci filozofa wyśmiewali jego twierdzenia, ponieważ przeczyły one zdrowemu rozsądkowi. Twierdzenie Parmenidesa uznaje się za jedno z pierwszych sformułowań zasady niesprzecznościzasada niesprzecznościzasady niesprzeczności, mówiącej, że z dwóch zdań sprzecznych tylko jedno może być prawdziwe. Zasada ta stała się punktem wyjścia dla logikilogikalogiki Arystotelesa.

Kontrowersyjne rozważania Parmenidesa stały się inspiracją dla innego filozofa, który został jego uczniem, a w późniejszym czasie następcą. Zenon, uznawany za człowieka niezwykle dzielnego, w sposób znaczący wpłynął na rozwój szkoły elejskiej. W Żywotach i poglądach słynnych filozofów Diogenes Laertios przytacza kilka wersji wydarzeń, w których Zenon odgrywał główną rolę jako spiskowiec:

Diogenes Laertios Żywoty i poglądy słynnych filozofów

Gdy zorganizował spisek w celu obalenia tyrana Nearchosa — wedle innych tyrana Diomedonta — został uwięziony, jak podaje Heraklides w Wyciągu z Satyrosa. Wypytywany o wspólników i o transport broni do Lipary, wymienił wszystkich przyjaciół tyrana, aby mu dowieść, że wszyscy go opuścili. Następnie mówiąc, że o niektórych chciałby mu coś powiedzieć na ucho, chwycił je zębami i nie puścił tak długo, aż padł pod ciosami, podobnie jak niegdyś tyranobójca Aristogeiton. Demetrios zaś mówi w Pisarzach o tym samym imieniu, że Zenon odgryzł mu nos. Antystenes natomiast podaje w Sukcesji filozofów, że gdy Zenon wymienił już przyjaciół tyrana, ten zapytał go, czy ktoś jeszcze należał do spisku, na co Zenon odparł: „Ty sam, będąc przekleństwem państwa”. A do obecnych przy tym osób zawołał: „Zdumiewa mnie wasze tchórzostwo; jak możecie patrząc na to, co teraz ja znoszę, służyć dalej tyranowi”. Następnie odgryzłszy sobie język wypluł go tyranowi w twarz. Co widząc obecni natychmiast ukamienowali tyrana. Tak opowiada o tym większość pisarzy. Natomiast Hermippos podaje, że Zenon został wrzucony do kotła i zatłuczony na śmierć.

fil1 Źródło: Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, tłum. Irena Krońska, Kazimierz Leśniak, Witold Olszewski, Warszawa 1984, s. 523.
Rr02Cp74rEr3G
Pellegrino Tibaldi, Zenon z Elei pokazuje młodzieży drzwi do Prawdy i Fałszu (1588–1595). Arystoteles uznawał Zenona za twórcę dialektyki: dziedziny zajmującej się dochodzeniem do prawdy poprzez ujawnianie sprzeczności w rozumowaniu oponenta.
Źródło: domena publiczna.

Przyjmuje się, że eleata napisał tylko jedno dzieło (O przyrodzie), które stworzył w okresie swojej młodości. Zenon zasłynął opracowaniem dialogowej metody dowodzeniadowodzeniedowodzenia, umożliwiającej mu uwiarygodnienie poglądów Parmenidesa. Klasyczna metoda dowodzenia polega na przyjęciu określonej tezy, którą następnie należy dowieść.

Zenon opracował metodę dowodzenia nie wprost, polegającą na sprowadzeniu twierdzenia przeciwnego do absurdu, a tym samym potwierdzenia własnych założeń. Sposób ten nazywany jest w logice reductio ad absurdumreductio ad absurdumreductio ad absurdum – redukcja aż do absurdu lub sprowadzenie do sprzeczności. Metoda Zenona umożliwiła odparcie krytyki oponentów eleatów. Zenon udowadniał, że manifestująca się w świecie różnorodność jest iluzją, a rzeczywistość składa się z niezmiennej i wiecznej jedności. Głównym problemem, z którymi mierzył się filozof, była negacja wielości oraz ruchu.

Za pomocą swojej metody Zenon opracował argumentacje w postaci paradoksówparadoksparadoksów, sytuacji pozornie oczywistych, lecz kryjących w sobie założenia prowadzące do sprzeczności. Platon twierdził, że Eleata: [...] tak artystycznie mówi, że słuchający także głowy tracą i zdaje im się, że jedno i to samo jest równe i nierówne, że jest jedno i że go jest wiele albo że stoi, to znów, że się rusza. (Giovanni Reale, Historia filozofii starożytnej. Tom 1. Od początków do Sokratesa, tłum. E. I. Zieliński, Wydawnictwo KUL, Lublin 2005, s. 154.)

Argumentacje Zenona sprawiają wiele trudności ze względu na ich odniesienia do pojęcie kontinuum, czyli uporządkowanych, lecz nieskończonych zbiorów elementów, następujących po sobie.

Przykładem może być opracowany przez Zenona paradoks stadionu, który polega na założeniu, że nie da się przebiec stadionu, ponieważ wymagałoby to nieskończonego czasu. Najpierw trzeba byłoby przebyć Indeks górny 1/Indeks dolny 2 odległości, potem Indeks górny 1/Indeks dolny 2 pozostałej odległości, czyli Indeks górny 1/Indeks dolny 4 całości, następnie Indeks górny 1/Indeks dolny 2 pozostałej odległości, czyli – Indeks górny 1/Indeks dolny 8 całości, i tak dalej w nieskończoność. Tego jednak nie sposób dokonać w skończonym czasie. Zenon nie przewidział jednak, że suma kolejnych „cząstek” długości stadionu (nawet nieskończona) daje w końcu jego właściwą wielkość skończoną, nie zaś wielkość nieskończoną. W kontekście rozważań eleaty – Arystoteles postuluje wprowadzenie dwóch rodzajów nieskończoności: nieskończonej podzielności i nieskończonej rozciągłości. Dzięki temu odcinek skończony co do rozciągłości, ale nieskończony co do podzielności, może zostać przebyty w skończonym czasie.

Słownik

byt
byt

(gr. tauomicron omicronnu, omicronupsilonsigmaiotaalfa) podstawowe pojęcie z zakresu filozofii odnoszące się do tego, co istnieje; przedstawiciele szkoły eleackiej uważali, że byt jest tylko jeden, niepodzielny i jednolity

dialektyka
dialektyka

(gr. dialektike - sztuka dyskutowania) w starożytności: sztuka argumentacji prowadząca do potwierdzenia lub zakwestionowania tezy; nauka o mechanizmach i sposobach rozumowania, uczyła poprawnej metody dowodzenia

dowodzenie
dowodzenie

sposób rozumowania mający na celu wykazanie prawdziwości lub nieprawdziwości danego twierdzenia

logika
logika

(gr. logike - umiejętność rozumowania) - dyscyplina naukowa zajmująca się regułami poprawnego myślenia i wnioskowania

paradoks
paradoks

(gr. parádoxos – nieoczekiwany, niewiarygodny) sytuacja, której tok rozumowania prowadzi nas do sprzecznych wniosków

metoda dedukcyjna
metoda dedukcyjna

rozumowanie logiczne polegające na dochodzeniu do określonego wniosku w oparciu o zbiór przesłanek uznawanych za prawdziwe

reductio ad absurdum
reductio ad absurdum

(łac. sprowadzenie do absurdu) log. redukcja do absurdu; rozumowanie prowadzące do obalenia twierdzenia poprzez wyciągnięcie z niego dwóch sprzecznych wniosków

zasada tożsamości
zasada tożsamości

zasada sformułowana przez Parmenidesa polegająca na założeniu, iż każdy byt jest tym, czym jest

zasada niesprzeczności
zasada niesprzeczności

zasada zgodnie z którą w przypadku dwóch zdań sprzecznych tylko jedno może być prawdziwe, stanowiąca fundamentem logiki stworzonej przez Arystotelesa