Przeczytaj
Początki humanizmuhumanizmu w Polsce
W jaki sposób autor obrazu powiązał Erazma z kulturą antyczną?
Rozwój humanizmu i literatury renesansowej w Polsce przypada na koniec wieku XV i wiek XVI, a więc na okres, w którym odrodzenie włoskie weszło już w fazę schyłkową. Z ideami humanizmu najwcześniej zetknęli się Polacy studiujący we Włoszech. Jan Długosz (1415–1480) pobierał nauki w Bazylei, gdzie kolekcjonował dzieła rzymskich historyków. Jan z Ludziska (ok. 1400 – ok. 1460) przywiózł do Polski nie tylko odpisy dzieł antycznych, ale też zdobytą wiedzę i nabyte we Włoszech umiejętności retoryczne, które wykorzystywał w swojej działalności publicznej. Kanclerz Krzysztof Szydłowiecki utrzymywał zażyłe stosunki z Erazmem z Rotterdamu, a prymas Jan Łaski odkupił od tego ostatniego bibliotekę (pozostawił mu ją jednak w dożywotnie użytkowanie). Dzieła Erazma gorliwie studiował Stanisław Hozjusz (1504–1471) – późniejszy biskup warmiński i kardynał, który z czasem stał się przywódcą reformacji w Polsce.
W 1470 r. przybył do Polski Filippo Buonaccorsi zwany Kallimachem (1437–1496), który popadł w zatarg z papieżem i musiał szukać ocalenia w ucieczce. Swoją opiekę roztoczył nad nim arcybiskup lwowski Grzegorz z Sanoka. Do historii Kallimach przeszedł przede wszystkim jako humanista i piszący w klasycznej łacinie poeta i prozaik. Na cześć swojego protektora i opiekuna napisał dzieło Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka…, utwór będący bardziej próbą nakreślenia wzorca osobowego biskupa‑humanisty niż rzetelnym dziełem biograficznym. Z czasem Kallimach został nauczycielem synów Kazimierza Jagiellończyka i królewskim sekretarzem oraz doradcą.
W jaki sposób artysta podkreślił działalność i rolę społeczną Kallimacha? Poszukaj na ten temat informacji.
Buonaccorsiemu przypisuje się również autorstwo zbioru wskazówek politycznych dla monarchy, zatytułowanego Rady Kallimacha (Consillia Callimachi), w którym zalecał wzmocnienie władzy królewskiej w oparciu o mieszczaństwo. W artystycznej spuściźnie Kallimacha znalazły się też epigramatyepigramaty (krótkie utwory poetyckie), dzieła hagiograficznehagiograficzne (żywoty świętych) i poezja miłosna. Spod jego pióra wyszedł żywot św. Stanisława oraz dzieło historyczne O królu Władysławie, czyli o klęsce warneńskiej. Napisał także sześćdziesiąt utworów miłosnych zaadresowanych do tajemniczej Fanii Swentochy.
Do Polski zawitał również niemiecki humanista i poeta Konrad Celtis (1459–1508). W 1488 r. studiował na krakowskiej Akademii matematykę i astronomię, a sam prowadził pozaakademickie wykłady z retoryki i poetyki. Zasłużył się dla rozwoju polskiej kultury humanistycznej: w Krakowie założył humanistyczne towarzystwo kształcenia wzorowane na rzymskich akademiach: Sodalitas Litteraria Vistulana. Podczas pobytu w Polsce tworzył elegie i ody, w których chwalił urodę Krakowa i okolic, jak również złośliwie komentował nieporządek.
Pobyt Kallimacha i Celtisa w Polsce wpłynął pobudzająco na miejscowe środowisko artystyczne i umysłowe.
Przypomnij sobie, na czym polegała technika drzeworytu.
Zwróć uwagę na epizody z życia codziennego przedstawione na ilustracji.
Jednym z pierwszych rodzimych poetów był Jan z Wiślicy (ok. 1485–1520), który w 1516 r. wydał poemat Bellum Prutenum (Wojna pruska). Najważniejszą część poematu – opis bitwy pod Grunwaldem – wzorował na Wergiliuszu.
Dramat renesansowy w Polsce
Wczesnorenesansowy dramat polski był kontynuacją tradycji średniowiecznej. Najczęściej graną sztuką teatru ludowego w Polsce była Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim – misterium, którego autorstwo przypisuje się Mikołajowi z Wilkowiecka.
Mikołaj z Wilkowiecka (? – 1601) był starannie wykształconym zakonnikiem i prowincjałem paulinów. Pisał również kazania i pisma hagiograficzne.
Stosunkowo późno pojawił się polski moralitet, czyli utwór o charakterze moralizująco‑dydaktycznym. Do tego gatunku należą dzieła Mikołaja Reja Kupiec oraz Marcina Bielskiego Komedyja Justyna i Konstancyjej. Ta ostatnia przedstawia walkę cnót i występków.
W XVI w. – stuleciu gorących polemik religijnych i politycznych – bardzo popularną formą stały się dialogi. W połowie XVI w. ukazała się znana obecnie tylko z fragmentów Rozprawa krótka a prosta o niektórych ceremoniach a ustawach kościelnych teologa Jana Seklucjana. Wyszła ona z kręgów protestanckich, dlatego przedstawiona w nim dyskusja między prezentującym idee reformacyjne studentem a katolickim księdzem kończy się zwycięstwem tego pierwszego. Przeciwstawny pogląd ukazuje wydana mniej więcej w tym samym czasie Rozmowa nowa niektórego Pielgrzyma z Gospodarzem o niektórych ceremoniach kościelnych… autorstwa Stanisława ze Szczodrkowic Morawickiego. Oba te dzieła kunsztem przewyższa jednak utwór zatytułowany Rozmowy Dworzanina z Mnichem humanisty, historyka i dyplomaty Marcina Kromera. Celem Kromera była obrona katolicyzmu przed zarzutami ze strony zwolenników reformacji. Rozmowa pierwsza zawiera zarzuty Dworzanina przeciw Kościołowi. W rozmowie drugiej zaczyna się zarysowywać przewaga argumentów Mnicha, które ostatecznie przekonują Dworzanina w części czwartej.
Szczytowym osiągnięciem polskiego dramatu renesansowego jest Odprawa posłów greckich pióra Jana Kochanowskiego. Jej motyw przewodni stanowi znany z Iliady Homera grecki mit o wojnie trojańskiej. Prapremiera Odprawy posłów greckich odbyła się w Jazdowie pod Warszawą w 1578 r., podczas uroczystości weselnych kanclerza Jana Zamoyskiego i jego drugiej żony Krystyny Radziwiłłówny w obecności pary królewskiej – Stefana Batorego i Anny Jagiellonki.
Spróbuj rozszyfrować napis umieszczony pod nazwiskiem autora.
Z twórczością dramaturgów antycznych polscy czytelnicy i widzowie mogli się zapoznać dzięki ich polskim wydawcom. W pierwszej połowie XVI w. wyszło w Polsce kilkanaście wydań Terencjusza. Z Eurypidesa na język polski przetłumaczono Hekubę, a w przekładzie łacińskim wydano Ifigenię w Aulidzie. Publikowano również dzieła Seneki.
W Polsce występowały wszystkie rodzaje sceny teatralnej: symultanicznasymultaniczna, terencjuszowskaterencjuszowska i sukcesyjnasukcesyjna. W konwencji sceny symultanicznej prawdopodobnie była wystawiana Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim, natomiast scenę terencjuszowską stosował wczesnohumanistyczny teatr szkolny. Projekty włoskiego architekta Sebastiana Serlia były natomiast znane w Polsce z jego opracowań.
Język i komunikacja
Humaniści przywiązywali ogromną wagę do języka. W Polsce, podobnie jak w innych krajach z kręgu cywilizacji zachodniej, nastąpiło odrodzenie łaciny klasycznej. Jej pozycja w nauce i polityce pozostawała niezachwiana. Po części było to spowodowane niedostatecznym rozwojem wyspecjalizowanej terminologii filozoficznej i naukowej w języku polskim. Poza tym język łaciński pozostał językiem dyplomacji i uczonych. Każdy z nich musiał biegle się nim posługiwać, jeśli chciał na bieżąco czerpać z dorobku innych uczonych i pragnął wnieść własny wkład w rozwój nauki.
Rozkwit łaciny klasycznej nie zahamował jednak rozwoju języka polskiego, który w XVI w. stał się językiem literackim. Najwcześniej tworzono w nim literaturę piękną – poezję, dramat, opowieści epickie. Nieco później i w mniejszym stopniu znalazł zastosowanie w literaturze publicystycznej i polemicznej. Sprzyjała temu rosnąca temperatura sporów politycznych i religijnych, związanych z szerzeniem się ruchu egzekucyjnego i reformacji.
Do rozkwitu piśmiennictwa w Polsce przyczynił się też rozwój drukarstwa. Pierwsze drukarnie na ziemiach polskich powstały w 1475 r. w Krakowie. Z początku nie miały wielu zamówień, drukowały głównie książki na potrzeby kościelne. W 1503 r. powstała drukarnia Jana Hallera, w której w 1508 r. wydano pierwszą polską książkę, była to Historia męczeństwa Jezusa. Z czasem poszerzał się krąg czytelników i rosła liczba drukarni. Szacuje się, że w ciągu XVI stulecia polskie drukarnie wypuściły ok. 3,5 mln egzemplarzy książek i innych rodzajów druków.
Szkolnictwo
Najważniejszą placówką edukacyjną w Polsce nadal pozostawała Akademia Krakowska. Zatrudnieni w niej uczeni już w XV w. żywo interesowali się kulturą humanistyczną Włoch i antykiem. Do programów wydziału sztuk wyzwolonychsztuk wyzwolonych wprowadzano takich autorów jak Wergiliusz, Owidiusz, Horacy, Terencjusz. W ostatnich latach XV stulecia wykłady gościnne dla krakowskich studentów wygłaszali humaniści tej miary co Kallimach i Celtis, a wśród jej wychowanków znaleźli się tacy przyszli humaniści jak Mikołaj Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz i Jan Dantyszek. Wprawdzie w pierwszej połowie XVI w. na skutek oporu konserwatywnej części profesury oraz hierarchów kościelnych zainteresowanie humanizmem na krakowskiej uczelni osłabło, ale nie wygasło całkowicie.
Ważnym wydarzeniem było utworzenie w Poznaniu przez biskupa Jana Lubrańskiego w 1519 r. akademii. Akademia Lubrańskiego posiadała bogatą bibliotekę, a od 1689 r. również własną drukarnię. W 1544 r. powstał protestancki uniwersytet w Królewcu, który szybko stał się ważnym ośrodkiem życia umysłowego.
Zwróć uwagę na urządzenie, którym posługuje się jeden z mężczyzn przedstawionych na ilustracji. Do czego mogło służyć?
Ostatnim wielkim renesansowym przedsięwzięciem było utworzenie w 1594 r. przez kanclerza Jana Zamoyskiego akademii w Zamościu. W tym ważnym przedsięwzięciu fundatora wspierał poeta Szymon Szymonowic, który pozyskał dla nowej uczelni wybitnych wykładowców oraz zorganizował bibliotekę i drukarnię.
Druga połowa XV i XVI stulecie to również szybki rozwój szkolnictwa parafialnego, np. w archidiecezji gnieźnieńskiej w drugiej połowie XV w. liczba szkół wzrosła z 253 do 617 i na początku XVI w. cztery szkoły przypadały na dziewięć parafii. Przyczyniło się to do znacznego wzrostu liczby osób piśmiennych.
Zwróć uwagę na stroje nauczyciela i uczniów. Z czym ci się kojarzą?
Renesansową nowością były gimnazja. Nazwy tej używano na określenie humanistycznej szkoły średniej, w której główny nacisk kładziono na naukę wymowy i języków klasycznych. W Polsce gimnazja powstawały niejako w opozycji do już nazbyt w tym czasie konserwatywnej Akademii Krakowskiej. W Gdańsku i Toruniu utworzono gimnazja o wyraźnie mieszczańskim charakterze, a w 1558 r. w Pińczowie gimnazjum kalwińskie. Szkoły innowiercze pojawiły się również w Krakowie, Secyminie, Łańcucie i Lubartowie.
Przeciwwagę dla szkolnictwa innowierczego miały stanowić kolegia jezuickie, pierwsze zostało utworzone w 1564 r. w Braniewie przez biskupa Stanisława Hozjusza. W kolegiach jezuickich panował wysoki poziom nauczania, program nawiązywał do myśli humanistycznej i idei odnowy Kościoła. Nauczanie było w nich bezpłatne, dzięki czemu dostęp do nich mieli również uczniowie niezamożni i nieszlacheckiego pochodzenia.
Słownik
technika graficzna zaliczana do druku wypukłego oraz odbitka uzyskana tą techniką
(z gr. epigramma – napis) krótki, zazwyczaj lekki i dowcipny utwór poetycki, zakończony wyrazistą puentą, często o charakterze satyrycznym lub refleksyjnym
(z łac. epitaphium – oracja pogrzebowa) literacki zwięzły napis nagrobny, najczęściej wierszowany, także utwór żałobny
(z gr. hagios – święty + graphein – pisać) dział piśmiennictwa chrześcijańskiego obejmujący żywoty świętych
(z łac. humanus – ludzki) termin oznaczający nurt umysłowy, który polegał na odrodzeniu znajomości języków i literatury klasycznej oraz przyznaniu człowiekowi miejsca w centrum zainteresowania kultury
rodzaj ukształtowania przestrzeni scenicznej, charakteryzujący się zamknięciem pomostu scenicznego ścianą zbudowaną z łuków oddzielających zasłonięte kurtynami wejście do 3‑5 mniejszych scen wewnętrznych
rodzaj ukształtowania przestrzeni teatralnej, stosowanej w średniowiecznych widowiskach misteryjnych, składający się z szeregu różnych miejsc akcji ukazanych równocześnie obok siebie jako odrębne elementy dekoracji (tzw. mansjony)
modelu przestrzeni teatralnej usytuowanej w odrębnym, całkowicie zadaszonym budynku, w którym miejsce akcji ukazywane jest oddzielne dla każdej kolejnej sceny przy pomocy dekoracji zmiennych
przedmioty wykładane w szkołach starożytnego Rzymu i w średniowiecznej Europie; dzieliły się na dwa stopnie: trivium (obejmujące gramatykę, retorykę, dialektykę) i quadrivium (obejmujące arytmetykę, geometrię, muzykę i astronomię)
Słowa kluczowe
renesans, odrodzenie, humanizm, Erazm z Rotterdamu, Kallimach, teatr renesansowy, renesans w Polsce, odrodzenie w Polsce
Bibliografia
Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977.
S. Grzybowski, Wielka historia Polski, t. 4, Dzieje Polski i Litwy (1506–1648), Kraków 2000.
S. Łempicki, Renesans i humanizm w Polsce. Materiały do studiów, Kraków 1951.
M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Warszawa 2004.
J. Topolski, Polska. Dzieje narodu, państwa i kultury, t. 2, Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości (1501–1795), Poznań 1999.
J. Ziomek, Historia literatury polskiej. Renesans, Warszawa 1980.
O. Bartel, Jan Łaski, „Mówią Wieki” 5/1960.
R. Jaworski, Polski złoty XVI wiek, „Mówią Wieki” 9/2015.
E. Kowalczyk, Polscy padewczycy, „Mówią Wieki” 8/2012.
A. Sołtan, Kultura umysłowa Warszawy w XVI wieku, „Mówią Wieki” 8/1973.
J. Tazbir, „Włoszczyzna” w Polsce, „Mówią Wieki” 1/1975.
W. Urban, Spojrzenie na kulturę polskiego odrodzenia, „Mówią Wieki” 10/1985.
A. Wyczański, Studia na uniwersytecie krakowskim w I połowie XVI wieku, „Mówią Wieki” 4/1964.
A. Wyrobisz, Kultura mieszczaństwa polskiego złotego i srebrnego wieku, „Mówią Wieki” 5/1975.