Przeczytaj
Powieść jako źródło filmowych inspiracji
Kino często bywa porównywane do barometru, którym mierzy się nastroje publiczności, oddaje atmosferę, określa istotę ludzkich zainteresowań i fascynacji. Dla sztuki filmowej to najczęściej powieść jest źródłem motywów, konfliktów, zdarzeń czy typów charakterologicznych postaci. Swobodna kompozycja oraz szerokie tło społeczne i obyczajowe, rozbudowana fabuła, ale przede wszystkim narracja organizująca akcję stanowią nieskończone źródło pomysłów dla reżyserów i scenarzystów.
Realistyczna powieść XIX‑wieczna jest bardzo bliska narracji kina popularnego, zwłaszcza hollywoodzkiego. Ale w powieści XVIII‑wiecznej przezroczysta narracja przyczynowo‑skutkowa nie była jeszcze stosowana. I właśnie dlatego stanowi ona interesujące wyzwanie dla filmowców.
Wiek XVIII to rozkwit powieści. W Polsce mamy wówczas powieść obyczajową, edukacyjną, sentymentalną, gotycką, pseudohistoryczną.
Filmowy sukces powieści oświeceniowej
Przyczyną szybkiego sukcesu powieści oświeceniowej był fakt, że autorzy zwrócili się ku społeczeństwu, poszukując w nim tematów i typów bohaterów. Zgodnie z ideałami oświeceniowymi powieść miała być narzędziem wychowania. Przedstawieni w utworze bohaterowie musieli swym postępowaniem uosabiać pewien typ zasad moralnych. Oddziaływano na czytelnika, kształtując jego postawy i zachowania. Fabułę należało osadzić w miejscu i czasie, które znał z własnego doświadczenia, a postacie musiały być mu bliskie.
Problematyka powieści miała związek z aktualną sytuacją polityczną, społeczną i obyczajową. W początkowym okresie rozwoju powieści konstrukcja fabuły opierała się na zespole mniej lub bardziej luźnych zdarzeń ułożonych w porządku chronologicznym i powiązanych z bohaterem. Później nastąpiła większa indywidualizacja postaci – pojawił się bohater o złożonym życiu wewnętrznym, którego działanie i uczucia wpływały na rozwój fabuły. Aby nadać dziełu znamiona autentyczności, stosowano formę relacji pamiętnikarskich, rękopisów mających stanowić zapis prawdziwych zdarzeń czy listów wymienianych przez bohaterów.
Wszystkie te cechy spowodowały, że po powieści oświeceniowe do dziś chętnie sięgają scenarzyści i reżyserzy filmowi, adaptującadaptując XVIII‑wieczne utwory dla współczesnego odbiorcy.
Inspiracje oświeceniowe – katalogowanie Petera Greenawaya
W twórczości wielu współczesnych reżyserów można dostrzec inspiracje odkryciami oświeceniowymi. Idea skatalogowania elementów świata po raz pierwszy pojawiła się w 2. połowie XVIII w. Najwybitniejsze umysły epoki czuwały nad powstaniem wielkiej encyklopedii. Obok Woltera, JeanaJacquesa Rousseau czy Diderota hasła przygotowywali filozofowie, myśliciele, naukowcy i podróżnicy, nazywani encyklopedystamiencyklopedystami. Ich przełomowe dzieło sumowało prądy społeczne i polityczne.
Współcześnie często uznaje się, że opisanie świata jest niemożliwe i pozostawia się tę „zabawę” artystom. Fascynacja katalogowaniem przejawów świata znajduje wyraz w twórczości artystycznej. Tak dzieje się w filmach Petera Greenawaya (ur. 1942).
Brytyjski reżyser często sięga do estetyki i filozofii epok kostiumowych, przetwarzając motywy literackie i malarskie. Jego największą fascynacją jest sortowanie elementów rzeczywistości w encyklopedyczne zbiory, jak w debiutanckim filmie Katalog wypadków, w którym zajął się rejestrowaniem wypadków przytrafiających się ludziom noszącym to samo nazwisko („fall” – ang. „wypadek”). Natomiast w filmie Zet i dwa zera opowiedział historię braci bliźniaków, którzy fascynują się zoologią. Ogarnięci ideą sfotografowania hierarchii poszczególnych gatunków zwierząt, tworzą katalog ujęć śmierci i powolnego rozkładu darwinowskich gatunków zwierząt – począwszy od płazów, a skończywszy na człowieku. Jednak o ile oświeceniowi encyklopedyści budowali swoją księgę po to, aby uporządkować świat oraz walczyć z przesądami, o tyle filmy Greenawaya zamieniają ten klasyczny porządek w gruzy. Labirynt znaczeń i odwołań jego filmów wprowadza widza w świat chaosu.
Czas rewolucji w filmie Andrzeja Wajdy
Andrzej Wajda (1926–2016), interpretator wielu przełomowych wydarzeń, odnalazł w przywódcach rewolucji francuskiej pierwowzory bohaterów swego filmu Danton (1982). Film został oparty na dramacie Stanisławy Przybyszewskiej Sprawa Dantona. Jest opowieścią o zderzeniu dwóch wielkich charakterów, Robespierre’a i Dantona, postaci historycznych, które były motorami rewolucyjnych wydarzeń.
Obraz Wajdy wywołał we Francji wiele kontrowersji – Polak, człowiek z zewnątrz, interpretował największy moment francuskiej historii. Jednak wydarzenia rewolucji przeobraziły rzeczywistość nie tylko Francji, ale całego ówczesnego cywilizowanego świata. Rewolucja położyła podwaliny pod nowoczesną demokrację, w tym samym czasie tworzyły się Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, a w Polsce uchwalono Konstytucję 3 Maja. Wolność, równość i braterstwo – rewolucyjne hasła stały się esencją tego, czym żyła epoka oświecenia, a do dzisiaj są symbolem demokracji i równości człowieka wobec prawa.
Słownik
(łac. adaptatio - przystosowanie) przetworzenie dzieła literackiego na utwór odmiennego rodzaju lub na utwór innej sztuki
grupa francuskich filozofów, naukowców i literatów, twórców Wielkiej encyklopedii francuskiej. Znaleźli się wśród nich m.in. Jean le Rond d’Alembert , Denis Diderot, Claude Adrien Helvétius, Jean‑Jacques Rousseau, Voltaire