Powieść jako źródło filmowych inspiracji

RB0MwroyHmPZI1

Fotografia przedstawiająca stronę tytułową książki. Pośrodku znajduje się rycina ukazująca pulchnego chłopca stojącego nad brzegiem morza. Za dzieckiem rośnie drzewo, którego gałęzie są targane przez silny wiatr. W  tle ukazane są chmury.

Kino często bywa porównywane do barometru, którym mierzy się nastroje publiczności, oddaje atmosferę, określa istotę ludzkich zainteresowań i fascynacji. Dla sztuki filmowej to najczęściej powieść jest źródłem motywów, konfliktów, zdarzeń czy typów charakterologicznych postaci. Swobodna kompozycja oraz szerokie tło społeczne i obyczajowe, rozbudowana fabuła, ale przede wszystkim narracja organizująca akcję stanowią nieskończone źródło pomysłów dla reżyserów i scenarzystów.

Realistyczna powieść XIX‑wieczna jest bardzo bliska narracji kina popularnego, zwłaszcza hollywoodzkiego. Ale w powieści XVIII‑wiecznej przezroczysta narracja przyczynowo‑skutkowa nie była jeszcze stosowana. I właśnie dlatego stanowi ona interesujące wyzwanie dla filmowców.
Wiek XVIII to rozkwit powieści. W Polsce mamy wówczas powieść obyczajową, edukacyjną, sentymentalną, gotycką, pseudohistoryczną.

Filmowy sukces powieści oświeceniowej

Przyczyną szybkiego sukcesu powieści oświeceniowej był fakt, że autorzy zwrócili się ku społeczeństwu, poszukując w nim tematów i typów bohaterów. Zgodnie z ideałami oświeceniowymi powieść miała być narzędziem wychowania. Przedstawieni w utworze bohaterowie musieli swym postępowaniem uosabiać pewien typ zasad moralnych. Oddziaływano na czytelnika, kształtując jego postawy i zachowania. Fabułę należało osadzić w miejscu i czasie, które znał z własnego doświadczenia, a postacie musiały być mu bliskie.

Problematyka powieści miała związek z aktualną sytuacją polityczną, społeczną i obyczajową. W początkowym okresie rozwoju powieści konstrukcja fabuły opierała się na zespole mniej lub bardziej luźnych zdarzeń ułożonych w porządku chronologicznym i powiązanych z bohaterem. Później nastąpiła większa indywidualizacja postaci – pojawił się bohater o złożonym życiu wewnętrznym, którego działanie i uczucia wpływały na rozwój fabuły. Aby nadać dziełu znamiona autentyczności, stosowano formę relacji pamiętnikarskich, rękopisów mających stanowić zapis prawdziwych zdarzeń czy listów wymienianych przez bohaterów.
Wszystkie te cechy spowodowały, że po powieści oświeceniowe do dziś chętnie sięgają scenarzyści i reżyserzy filmowi, adaptującadaptacjaadaptując XVIII‑wieczne utwory dla współczesnego odbiorcy.

R9dvN527z4xDN

Fotografia przedstawia otwartą księgę. Na lewej stronie umieszczono ilustrację. Znajduje się na niej klęczący mnich, który gęsim piórem podpisuje cyrograf podsuwany przez ogromną postać z rogami na głowie i kopytami zamiast stóp. W tle unoszą się kłęby dymu.

Inspiracje oświeceniowe – katalogowanie Petera Greenawaya

R1Q8uei7WTqP41

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma on owalną twarz, długi nos, małe oczy. Włosy szpakowate, proste. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat. Mężczyzna siedzi z założonymi rękami. Za jego plecami gazon z kwitnącymi pelargoniami.

W twórczości wielu współczesnych reżyserów można dostrzec inspiracje odkryciami oświeceniowymi. Idea skatalogowania elementów świata po raz pierwszy pojawiła się w 2. połowie XVIII w. Najwybitniejsze umysły epoki czuwały nad powstaniem wielkiej encyklopedii. Obok Woltera, JeanaJacquesa Rousseau czy Diderota hasła przygotowywali filozofowie, myśliciele, naukowcy i podróżnicy, nazywani encyklopedystamiencyklopedyściencyklopedystami. Ich przełomowe dzieło sumowało prądy społeczne i polityczne.

Współcześnie często uznaje się, że opisanie świata jest niemożliwe i pozostawia się tę „zabawę” artystom. Fascynacja katalogowaniem przejawów świata znajduje wyraz w twórczości artystycznej. Tak dzieje się w filmach Petera Greenawaya (ur. 1942).

R1XewOG88Pw0q1

Fotografia przedstawiająca dojrzałego mężczyznę. Postać jest ukazana od pasa w górę. Mężczyzna ma owalną twarz, siwe, gładko zaczesane włosy, zakola, zmarszczki na czole, cienkie, zmarszczone brwi, powieki lekko opadające na oczy, długi, prosty nos i wąskie usta. Ubrany jest w koszulę w drobną kratkę i marynarkę w pionowe pasy. W dłoniach trzyma złotą statuetkę przedstawiającą konia z Dalarny. W tle ścianka z logo Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Sztokholmie. Jest to okrąg. W jego wnętrzu umieszczono po trzy poziome pasy opierające się o dwie strony krawędzi okręgu. Pośrodku znajduje się napis: Film Stockholm Festival.

Brytyjski reżyser często sięga do estetyki i filozofii epok kostiumowych, przetwarzając motywy literackie i malarskie. Jego największą fascynacją jest sortowanie elementów rzeczywistości w encyklopedyczne zbiory, jak w debiutanckim filmie Katalog wypadków, w którym zajął się rejestrowaniem wypadków przytrafiających się ludziom noszącym to samo nazwisko („fall” – ang. „wypadek”). Natomiast w filmie Zet i dwa zera opowiedział historię braci bliźniaków, którzy fascynują się zoologią. Ogarnięci ideą sfotografowania hierarchii poszczególnych gatunków zwierząt, tworzą katalog ujęć śmierci i powolnego rozkładu darwinowskich gatunków zwierząt – począwszy od płazów, a skończywszy na człowieku. Jednak o ile oświeceniowi encyklopedyści budowali swoją księgę po to, aby uporządkować świat oraz walczyć z przesądami, o tyle filmy Greenawaya zamieniają ten klasyczny porządek w gruzy. Labirynt znaczeń i odwołań jego filmów wprowadza widza w świat chaosu.

Czas rewolucji w filmie Andrzeja Wajdy

R12Xt0Vj3s8Yi1

Ilustracja przedstawiająca portret dojrzałego mężczyzny. Postać ukazana jest od piersi w górę. Mężczyzna prezentuje lewy półprofil. Ma kwadratową twarz, wysokie czoło, ciemne brwi, szeroko rozstawione, małe oczy, mały, lekko spłaszczony nos, wydatne usta i dołek na brodzie. Na głowie ma perukę z zawiniętymi końcówkami sięgającymi uszu. Ubrany jest w koszulę i surdut. Na szyi nosi przewiązaną apaszkę.

Andrzej Wajda (1926–2016), interpretator wielu przełomowych wydarzeń, odnalazł w przywódcach rewolucji francuskiej pierwowzory bohaterów swego filmu Danton (1982). Film został oparty na dramacie Stanisławy Przybyszewskiej Sprawa Dantona. Jest opowieścią o zderzeniu dwóch wielkich charakterów, Robespierre’a i Dantona, postaci historycznych, które były motorami rewolucyjnych wydarzeń. 

Obraz Wajdy wywołał we Francji wiele kontrowersji – Polak, człowiek z zewnątrz, interpretował największy moment francuskiej historii. Jednak wydarzenia rewolucji przeobraziły rzeczywistość nie tylko Francji, ale całego ówczesnego cywilizowanego świata. Rewolucja położyła podwaliny pod nowoczesną demokrację, w tym samym czasie tworzyły się Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, a w Polsce uchwalono Konstytucję 3 Maja. Wolność, równość i braterstwo – rewolucyjne hasła stały się esencją tego, czym żyła epoka oświecenia, a do dzisiaj są symbolem demokracji i równości człowieka wobec prawa.

Słownik