Przeczytaj
Pod znakiem krzyża
Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa rozpoczęły się na ziemiach polskich budowanie sieci parafialnej i chrystianizacja ludności. Proces ten był bardzo powolny i właściwie do XIII w. postępy w tym zakresie były niewielkie. Zmianę przyniosła kolonizacja na prawie niemieckimkolonizacja na prawie niemieckim i tworzenie wielu nowych wsi i miast. W nowo powstałych osadach wznoszono kościoły, i choć sieć parafialna w dalszym ciągu była rzadka, to jednak wystarczająca, by większości ludności zapewnić kontakt z religią chociażby na podstawowym poziomie. W XIII w. nastąpiło zakończenie chrystianizacji ziem polskich. Nie była ona na pewno zbyt głęboka i ograniczała się raczej do znajomości podstawowych prawd wiary, kilku najważniejszych modlitw i przestrzegania zasad religijnych w życiu codziennym (takich jak uczestnictwo w nabożeństwie, odbywanie spowiedzi i przyjmowanie komunii przynajmniej raz w roku, chrzest dzieci i dokonywanie chrześcijańskich pochówków).
Bliżej ludzi
Zasadniczą rolę w procesie chrystianizacji ludności w XIII w. odegrały nowe zakony (tzw. zakony mendykanckiezakony mendykanckie), franciszkaniefranciszkanie i dominikaniedominikanie. W przeciwieństwie do starszych zakonów – głównie benedyktynów i cystersów, żyjących w odosobnieniu i skupionych przede wszystkim na życiu kontemplacyjnym – te żyły bliżej ludzi. Swoje klasztory członkowie tych wspólnot zakładali w miastach i utrzymywali się z datków ofiarowywanych przez wiernych. Oba zakony zajmowały się głównie kaznodziejstwem i wypracowały różne formy docierania do ludzi. A zapotrzebowanie na taką posługę w obliczu rozwoju miasta i wzrostu liczby ludności miejskiej był ogromny. Dominikanie i franciszkanie przyczynili się w znacznej mierze do rozbudzenia religijności szerokich kręgów społecznych.
Pisarze i czytelnicy
Kościół odegrał dużą rolę także na polu rozwoju piśmiennictwa. Duchowni byli autorami wielu dzieł literatury, tworzącymi w zaciszu klasztornych skryptoriów. Wiele też dzieł powstało na potrzeby Kościoła i w związku z jego działalnością duszpasterską. Przykładem takiej literatury są żywoty świętych (tzw. hagiografia). Powstały utwory opisujące życie i cuda św. Stanisława, św. Wojciecha, św. Jadwigi Śląskiej i wielu innych. Za ich pośrednictwem następowało upowszechnienie chrześcijańskich wzorców życia. Obok hagiografii uprawiano także twórczość historyczną. Najstarszą formą tego rodzaju dzieł były roczniki – krótkie zapiski dotyczące najważniejszych wydarzeń z życia Kościoła i państwa. Z czasem uzupełniane i rozbudowywane przekształcały się w kroniki. Mistrz Kadłubek znalazł w klasztorach wielu naśladowców. Ten rodzaj twórczości świadczył o wzrastającym zainteresowaniu przeszłością, a poprzez opisywanie czynów (przedstawianych, rzecz jasna, w pozytywnym świetle) miejscowych książąt propagowały też wzór idealnego władcy.
Pismo pełniło jednak przede wszystkim funkcję użytkową. Rozbudowa struktur kościelnych i państwowych doprowadziła do wzrostu zapotrzebowania na różnego rodzaju dokumenty. Na dworach książęcych działały kancelarie, w których pracownicy prowadzili korespondencję dyplomatyczną i sporządzali dokumenty.
Ważne jest to, że w XIII stuleciu pisano dużo więcej niż w wiekach poprzednich. Wzrastało zapotrzebowanie na słowo pisane, a różnorodność form powstających pism – od urzędowych dokumentów, przez dzieła hagiograficzne, aż do utworów poetyckich – wskazuje, że odgrywało ono coraz większą rolę w życiu publicznym i codziennym.
Poznawanie świata
W dalszym ciągu jednak niewielki odsetek ludzi umiał pisać i czytać. Umiejętność ta była powszechna wśród duchowieństwa, a tylko wyjątkowo występowała wśród książąt, możnych czy kupiectwa. Za ważniejsze uznawano kształcenie się w zakresie kompetencji właściwych dla swojego stanu i zawodu. Stale rozbudowywana sieć szkół parafialnychszkół parafialnych poprawiła sytuację w tym przypadku w niewielkim stopniu. Zresztą nie prezentowały one zbyt wysokiego poziomu, może poza tymi znajdującymi się w większych ośrodkach miejskich (Wrocławiu, Krakowie, Poznaniu).
Celem kontynuowania kształcenia na wyższym szczeblu duchowieństwo i przedstawiciele elit społecznej udawali się na studia zagranicę. W Bolonii i Padwie studiowano głównie prawo, w Paryżu teologię, a w Montpellier medycynę. Wyjazdy te sprzyjały nie tylko pogłębianiu wiedzy, ale też zdobyciu obycia w świecie i nowych kontaktów, które mogły okazać się bezcenne w późniejszym życiu.
Kościoły, zamki, ratusze
Czasy rozwoju sieci parafialnej i postępów w chrystianizacji ludności sprzyjały także nowym inwestycjom budowlanym. Monumentalne kamienne budowle romańskie ustępowały powoli miejsca lżejszym i bardziej doświetlonym świątyniom gotyckim. Pierwsze zwiastuny nowego stylu związane były z działalnością zakonów mendykanckich. Zaraz po przybyciu do nowych miast dominikanie i franciszkanie zaczęli budować przestronne ceglane kościoły o obszernych nawach, wysmukłych wieżach i ostrych łukach. Takie świątynie powstawały najpierw na Śląsku i w Małopolsce, a potem upowszechniały się w całej Polsce.
Określ, na jakim planie został zbudowany kościół.
W stylu gotyckim stawiano nowe obiekty lub przebudowywano stare. Nie ograniczano się tylko do budownictwa sakralnego. W stylu gotyckim powstawały także ratusze, kamienice, zamki, domy, młyny i wiele innych. Wnętrza budowli – w szczególności kościołów – uświetniała bogata dekoracja rzeźbiarska i malarska. Niewiele z tego, co powstało w tamtych czasach, zachowało się do dnia dzisiejszego. Niektóre dzieła prezentują wysoki poziom. Nagrobek księcia wrocławskiego Henryka Probusa jest nie tylko jednym z najcenniejszych zabytków polskiej sztuki okresu średniowiecza, ale też dziełem unikatowym na skalę Europy.
Powstające na ziemiach polskich realizacje gotyckie w porównaniu z francuskimi są na pewno skromniejsze. Pojawienie się ich jest dowodem na recepcję prądów kulturowych napływających z zachodu Europy i jeszcze jednym przejawem zmniejszania się dystansu cywilizacyjnego między Polską a resztą Europy w XIII w.
Słownik
proces zakładania nowych miast i wsi według wzorów prawa niemieckiego, początki datują się na XII w.
(z gr. euaggelizein – głosić dobrą nowinę) rozgłaszanie nauk Chrystusa i głównych kanonów religii
(inaczej zakony żebracze, żebrzące) zakony powstałe w XIII w. w celu realizacji zasad życia ewangelickiego w ubóstwie
(Zakon Braci Mniejszych) jeden z największych zakonów w Kościele katolickim, należący do grupy zakonów mendykanckich; założony przez św. Franciszka z Asyżu w 1209 r.; pierwsze placówki franciszkańskie na ziemiach polskich powstały w XII w. – we Wrocławiu i Krakowie
zakon męski z grupy zakonów mendykanckich; założony przez św. Dominika Guzmana w 1216 r. w celu prowadzenia ewangelizacji ludności i działalności kaznodziejskiej
szkoły zakładane w średniowieczu przy kościele parafialnym; szkoła założona przy katedrze zwana była szkoła katedralną
najważniejszy zbiór niemieckiej poezji średniowiecznej spisany w latach 1305–1340
(łac. receptio) przyjmowanie
Słowa kluczowe
piśmiennictwo, styl gotycki, kultura średniowieczna
Bibliografia
Wiek v‑XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańśka‑Bondaruk, S. B. Lenard, PWN, Warszawa 1997.
Średniowieczne żywoty i cuda patronów Polski, przeł. J. Pleziowa, oprac. M. Plezia, Warszawa 1987.
H. Manikowska, J. Tazbirowa, Historia. Średniowiecze, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995.
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.
E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2011.