Przeczytaj
W XXI w. postanowiono raz jeszcze uważnie przeczytać poetów zaliczanych do historycznej awangardyawangardy z początku XX wieku – Aleksandra WataAleksandra Wata, Tytusa CzyżewskiegoTytusa Czyżewskiego, Tadeusza PeiperaTadeusza Peipera – oraz reprezentujących tendencje neoawangardowe w latach 60. i 70. – m.in. Mirona BiałoszewskiegoMirona Białoszewskiego, Krystyny MiłobędzkiejKrystyny Miłobędzkiej, Tymoteusza KarpowiczaTymoteusza Karpowicza czy Witolda WirpszyWitolda Wirpszy). Powrót ich wierszy do świadomości czytelniczej kolejnych pokoleń, począwszy od „brulionowców”„brulionowców”, czyli roczników 50. i 60., m.in dzięki wznowieniom i opracowaniom książek, wiązał się z intensywnym oddziaływaniem eksperymentu i dużym znaczeniem formalnych poszukiwań dla całej właściwie poezji polskiej w XXI wieku.
Projekt Andrzeja Sosnowskiego
Debiutancki tom poetycki Andrzeja SosnowskiegoAndrzeja Sosnowskiego Życie na Korei (1992) oraz cała późniejsza twórczość autora to spójny, radykalny eksperyment z językiem. Sosnowski czerpie z amerykańskiej tradycji neoawangardowej: rezygnuje z komentowania rzeczywistości i skupia się głównie na działaniu języka, demaskując jego rozłączność z życiem i światem (tak przynajmniej widzieli to krytycy jego pierwszych publikacji). Uwydatnianie sztuczności i konwencjonalności systemu językowego oraz jego pułapek powoduje, że pytanie „o czym jest wiersz?” rozbija się o nadrzędną wobec treści formę i przesuwa uwagę czytelników na pytania „jak działa wiersz?” i „co się w nim dzieje?”. Jest to poezja intelektualna, wymagająca od odbiorców nie tylko wrażliwości na język, ale także erudycji oraz obeznania z tradycją literacką i filozoficzną, gdyż często operuje cytatem lub parafraząparafrazą.
Zabawy wiosenne[…]
nikt nie wiedział ile poezji mamy w życiu
póki nie zaczęliśmy spieszyć się i kochać
ludzi którzy tak szybko biegną siostro
sygnał satelity zawsze będzie z tobą
stacja nazywa się cagliostro siostro
czy ty na pewno wiesz co tu robisz dave
szukam punktu g w tym hotelu señoritas
ślęczę w układach scalonych mikro makro
3001 ta odyseja jest logiczna
3001 zgłoś się teraz zgłoś sięw paśmie od dada do trzy cztery lewa
w hotelu płoną łóżka i kończy się doba
słychać syreny zaraz będzie woda
co to za szelest woda przy drzwiach
co to za szmer co za noise nic nic
to tak lądujemy w spamhaus honey
od tej pory życie idzie jako spam
3001 ta odyseja jest logiczna
3001 zgłoś się teraz zgłoś się
hush little baby don’t you cry[…]Źródło: Andrzej Sosnowski, Zabawy wiosenne, [w:] tegoż, Awangarda jest rewolucyjna albo nie ma jej wcale, red. A. Sosnowski, J. Orska, Poznań 2019, s. 417–419.
Neolingwizm (warszawski)
Z innych źródeł niż poezja Sosnowskiego wywodzi się tzw. neolingwizm, nazywany też neolingwizmem warszawskim. Neolingwizm odwołuje się do tradycji XX‑wiecznych lingwistów, takich jak Witold Wirpsza, Tymoteusz Karpowicz, Miron Białoszewski. Aktem założycielskim tego nurtu stał się Manifest neolingwistyczny v. 1.1, ogłoszony 3 grudnia 2002 r. w Warszawie. ManifestManifest podpisali: Marcin CeckoMarcin Cecko, Maria CyranowiczMaria Cyranowicz, Michał KasprzakMichał Kasprzak, Jarosław LipszycJarosław Lipszyc i Joanna MuellerJoanna Mueller.
MANIFEST NEOLINGWISTYCZNY V. 1.1>Mleko wykipiało, sztandar wyłopotał. Nie jesteśmy poetami. Zsyłamy do piekła wiersze różniące się od życia tylko biegunką enterów, wiersze pamiętniki i wiersze piosenki. Czas po raz kolejny uwolnić słowa. Zsyłamy do piekła wiersze. Jest tekst.
>Przestrzeń Wittgensteina ważniejsza od Przestrzeni Graffenberga. Nie będziemy się pastwić nad językiem. Będziemy się nim paść […].
>Nie ma innych tekstów niż językowe, nie ma innego świata niż językowy. Rzeczywistość jest konstruktem intelektualnym, co nie znaczy że jej nie ma.
[…]
>Informacja chce być wolna. Informacja chce się przytulać z innymi informacjami. Pragnie kontaktu i wymiany. Na słowa nie ma copyrightu. Używamy tych samych słów co wszyscy. Jesteśmy wtórni, jesteśmy po recyklingu, jesteśmy ponad.
>Ogłaszamy śmierć kartki papieru, ale nie boimy się grzebać w trupach. Wybieramy ekran, na którym słowa pojawiają się i gasną jakby ich nigdy nie było. Wybieramy zmianę, modyfikację i kolejne wersje systemu. Nic nie zostało powiedziane raz na zawsze. Należy skracać i dopisywać słowa Kochanowskim, Mickiewiczom, Miłoszom. Nie ma oryginału. Oryginały nie istnieją i nigdy nie istniały. Są tylko kopie. Każda inna. Wybieramy dialog zamiast dekalogu. Katalog zamiast nekrologu.
>Jedyne normy jakie znamy to językowe. Inni piszą inaczej. My piszemy tak. Każdy po swojemu. Żaden z naszych języków nie jest przekładalny. Osobność nie boli, osobowość niszczy.
>Słowa są widoczne. Obraz może być naszym rymem tak samo jak brzmienie. Brzmienie jest brzemienne w sens. […]
>Teksty umierają tak samo jak ludzie. Rękopisy puściły się z dymem, ciągi zer i jedynek roztopią się w magnetycznym szumie. Wyprodukowaliśmy sobie taki świat, na jaki nas nie stać. Jesteśmy przerażeni i zachwyceni. Wrzeszczymy dopóki wrzemy. Wiemy za dużo. Z każdym dniem jest coraz gorzej.
>Nie chcemy obnażać języka totalitaryzmu, reklamy, ulicy. Chcemy obnażać język. […] Istnieje tylko jeden gatunek literacki: twórczość słowna. Wiersze służą do niszczenia poezji. Zejdźcie z drogi. Będziecie z(a)bawieni.
[…]
AUTORZY: MARCIN CECKO, MARIA CYRANOWICZ, MICHAŁ KASPRZAK, JAROSŁAW LIPSZYC, JOANNA MUELLER
Źródło: MANIFEST NEOLINGWISTYCZNY V. 1.1 , dostępny w internecie: https://pl.wikisource.org/wiki/Manifest_Neolingwistyczny [dostęp 16.06.2021 r.].
W manifeście wyróżnia się przede wszystkim podejście do języka i tradycji literackiej. Autorzy chcą „obnażać język”, jego umowność i brak wyłączności na słowo, co pozwala przeprowadzać autopsję na tradycyjnej poezji, czerpać z niej, dokonywać recyklingu. W obliczu rewolucji cyfrowej neolingwiści zrywają z „kartką papieru” na rzecz „ekranu, na którym słowa pojawiają się i gasną”. Kładą również nacisk na wolny dostęp do kultury. Ta deklaracja okaże się istotna w kontekście późniejszych wystąpień programowych poetów związanych z nurtem cybernetycznym.
Manifest neolingwistów szybko został zakwestionowany przez nich samych, co również przypomina specyfikę działań historycznej awangardy, choćby futurystówfuturystów. W 2005 roku poeci ogłosili (poprzez publikację nekrologów w 2 nrze pisma „Lampa” ) śmierć neolingwizmu. Jednak sam manifest stał się ważnym punktem odniesienia w historii najnowszej poezji polskiej.
Poezja cybernetyczna
Poezja cybernetyczna (nazywana też poezją cyfrową) to gatunek powstały z połączenia literatury i nowych technologii. Cechuje ją mieszanie form gatunkowych należących do różnych dziedzin sztuki, np. grafiki komputerowej z tekstem poetyckim, muzyki elektronicznej z animacją komputerową, entuzjazm wobec najnowszych zjawisk w kulturze, technologii i sztuce. Polscy cybernetycy w widoczny sposób czerpią z tradycji polskiego futuryzmu, o czym pisze Urszula Pawlicka:
Neofuturyzm, czyli co ma Jasieński do iPada?Neofuturyzm to zatem obraz nowej rzeczywistości, szczególnie wirtualnej, oraz wizja człowieka zalogowanego i okablowanego. Neofuturyzm to nawiązywanie do języka poetyckiego z początku XX wieku, w celu oddania nowej realności – zapisy fonetyczne Jasieńskiego, podkreślające wagę słowa mówionego w epoce radia i telefonu są zastąpione przez język oprogramowania w czasach html‑u. Symultaniczność zdarzeń – u futurystów przedstawiała zamęt miejski, u neofuturystów – zjawisko zappingu i multitaskingu. Zakłócenia u pierwszych spowodowane są trzeszczeniem radia czy przerywaniem łącza telefonicznego, u drugich są odzwierciedleniem szumów informacyjnych. Neofuturyzm to także próba przełożenia utworów z początku XX wieku na warunki sieciowe i tym samym odpowiedzenie na słynne już pytanie Ameriki: „Co futuryści zrobiliby z infostradą?”.
Cyberpoeci to zrecyklingowani futuryści, to neofuturyści, dla których „Sieć, labirynt, baza danych to najbardziej udane ortografie”.
Źródło: Urszula Pawlicka, Neofuturyzm, czyli co ma Jasieński do iPada?, dostępny w internecie: https://rozdzielchleb.pl/neofuturyzm-czyli-co-ma-jasienski-do-ipada/ [dostęp 16.06.2021 r.].
Między 2003 a 2018 r. w Polsce funkcjonowało kilka grup związanych z nurtem cybernetycznym, m.in. grupa Perfokarta czy Hub Wydawniczy Rozdzielczość Chleba.
I Perfokarta
Literacko‑artystyczna grupa Perfokarta powstała w 2005 roku z inicjatywy poetów i filozofów: Tomasza Misiaka, Romana BromboszczaRomana Bromboszcza i Szczepana KopytaSzczepana Kopyta, do których z czasem dołączyli inni twórcy, m.in. Łukasz PodgórniŁukasz Podgórni, Piotr Puldzian PłucienniczakPiotr Puldzian Płucienniczak i Tomasz PułkaTomasz Pułka. Pole zainteresowania grupy oscylowało wokół poezji cyfrowej, sztuki komputerowej, internetowej i multimedialnej, muzyki elektronicznej. Grupa opublikowała trzy manifesty: samookreślenie, Manifest 1.1 i Manifest 2.0.
poezja cybernetyczna – samookreśleniePoezja cybernetyczna jest tą grą językową, w której chodzi o przeformułowanie niektórych z przeświadczeń, zakorzenionych w automatyzmie społecznych ocen. Występujemy przeciwko nieuzasadnionym podziałom na kategorie: „artysta”, „naukowiec”, „osoby trzecie”. Istnieje wiele powodów, by przestać w ich rozróżnienie wierzyć. Znosimy różnice i głosimy świat po zagładzie jądrowej. Odwrócenie ról zmysłów. Percypowanie słuchem.
Podjęty przez nas dialog z tradycją dotyczy poezji futurystycznej, tak zwanego „zaumu”; poezji konkretnej, szczególnie w wymiarze „tożsamości” i „sprzeczności”, w tym, kaligramu; poezji fonetycznej i dźwiękowej; animacji i sztuki sieci (sztuki komputerowej). Materiał, który przechodzi przez procedury postępowania jest obiektem cyfrowym, który przenieść można w inne media: wydruk, dźwięk, projekcja, kształt. Spośród wielu istniejących i nieistniejących (jeszcze) procedur postępowania stosowanych w pisaniu wymienić można: 1. (z uwagi na przebiegi aktów twórczych) kompozycję maszynową - polegającą na wyznaczeniu zbioru elementów, czynnika przypadku i selekcji; 2. (z uwagi na techniki wykonywania (pisania)) „cut‑up”; 3. (z uwagi na cele) wiersz krytyczny.
Procedury dążą do nakładania się na siebie i pączkowania. Metody łączą siebie i materię pomiędzy mediami. W krytykowanym przedmiocie znajdują się relacje społeczne, komunikacja i energetyka. Uważamy, że rozdysponowanie środków energetycznych jest krzywdzące dla nowo rozwijającego się „myślenia kosmicznego”. Monopole energetyczne powinny być zniesione. Przyszły człowiek potrzebną mu energię powinien wytwarzać sam - po to, by móc w sposób nieskrępowany przemieszczać się w Kosmosie i na Ziemi.
Źródło: poezja cybernetyczna – samookreślenie, dostępny w internecie: http://perfokarta.net/root/samookreslenie.html [dostęp 16.06.2021 r.].
III Rozdzielczość Chleba
Dwóch poetów związanych z Perfokartą, Łukasz Podgórni i Leszek OnakLeszek Onak, założyło w 2011 roku Hub Wydawniczy Rozdzielczość Chleba, będący zarówno grupą poetycką, jak i wydawnictwem – przede wszystkim internetowym. Był to oddolny ruch, wymierzony przeciwko „starym mediom”, konserwatywnemu światopoglądowi wydawców, księgarzy czy jurorów nagród, którzy zignorowali cyfrową rewolucję, jej potencjał i konsekwencje dla samej poezji i dla rynku wydawniczego.
Funkcjonowanie Hubu zakończyło się w 2018 roku. Na stronie Rozdzielczości Chleba można znaleźć m.in. radykalny w formie i treści Manifest Rozdzielczości Chleba v. 1.8 (2011), a także krótkie podsumowanie działalności.
Rozdzielczość ChlebaRozdzielczość Chleba była kolektywem twórczym, wydawnictwem i patainstytucją. Robiliśmy (cyber)kulturę i dzieliliśmy się nią: wszystkie nasze produkcje są dostępne online za darmo i na wolnych licencjach. Wydawaliśmy książki, aplikacje, nośniki, wydarzenia i łzy.
Krótka historia Chleba
Rozdzielczość Chleba narodziła się w głowach Leszka Onaka i Łukasza Podgórniego. W pierwszym swoim wcieleniu miała być wydawniczym hubem, który „za punkt honoru stawia sobie wpompowanie do obiegu świeżych gigabajtów literatury nowomedialnej i eksperymentalnej”. Opublikowany w grudniu 2011 roku Manifest Rozdzielczości Chleba nawołuje do zastąpienia papierowych i hierarchicznych obiegów literackich wolnym ruchem treści w sieci. Jaraliśmy się internetem. Ruszyliśmy z teoriami remiksu i slamu oraz linią poetycką. Działalność wydawniczą od początku uzupełniały występy i koncerty, promocja niestandardowych form literackich, irytowanie oraz agitacja w kwestiach rozproszenia autorstwa i własności intelektualnej.
Fazę fascynacji technologią i cybernetyczną poezją skończyłyśmy w 2015 roku Metamanifestem cyberżulerstwa, który podsumował nasze narkomańskie przygody z siecią. Od tego czasu znacznie większą uwagę przywiązywaliśmy do kwestii tego, jak nasza aktywność podporządkowana jest władzy – niezależnie człowieka czy maszyny.
W 2013 dwie książki wydane przez Rozdzielczość Chleba – „Clubbing” Kamila Brewińskiego i „repetytorium” Maćka Taranka – zostały nominowane do nagrody poetyckiej Silesius w kategorii „debiut”. Żadna z nich jej nie dostała.
[…]
Wydałyśmy w sumie siedemnaście publikacji (w tym pięć nieregularnych „Nośników”, siedem książek w -Linii poetyckiej? oraz różne inne rzeczy) oraz trzynaście utworów cyfrowych.
W przygodach Rozdzielczości Chleba udział wzięli i wzięły: Julia Girulska, Leszek Onak, Łukasz Podgórni, Piotr Puldzian Płucienniczak, Kinga Raab, Wojciech Stępień, Arkadiusz Wierzba i Agnieszka Zgud. Oraz różne inne miłe osoby.
Źródło: Rozdzielczość Chleba, dostępny w internecie: https://rozdzielchleb.pl/o-nas/ [dostęp 16.06.2021 r.].
Słownik
(fr. avant garde – straż przednia) – zbiorcza nazwa kierunków artystycznych i postaw estetycznych, począwszy od początku XX wieku (zwłaszcza w jego pierwszej połowie), które charakteryzowały się sprzeciwem wobec tradycji, dowartościowaniem eksperymentu w pracy twórczej oraz dążeniem do programowości i teoretycznego uzasadnienia własnych działań (np. w postaci manifestów); z awangardą wiązało się często rewolucyjne podejście do tematów politycznych i społecznych oraz pragnienie zmiany świata za pomocą sztuki; w celu określenia formacji z II połowy XX wieku i późniejszych stosuje się często pojęcia neoawangardy, późnej awangardy i postawangardy
czasopismo literackie i kulturalne, wydawane w latach 1987–1999 pod redakcją Roberta Tekielego; także formacja poetycka skupiona wokół tego pisma, należeli do niej m.in. Jacek Podsiadło, Marcin Świetlicki, Marcin Baran, Krzysztof Koehler; poezję autorów pokolenia „brulionu” charakteryzuje m.in. nonkonformizm, perspektywa jednostkowa, poruszanie tematów codziennych, swoboda języka poetyckiego, obecność wątków kultury masowej
(łac. futurus – przyszły) – awangardowy kierunek w sztuce, charakteryzujący się afirmacją technologii, postępu i nowoczesności; futurystów interesowała jedynie przyszłość, bezpardonowo odrzucali przeszłość i tradycję uznawaną za skostniałą, zużytą i hamującą rozwój cywilizacyjny; w Polsce okres świetności futuryzmu przypadł na lata 1918–1923; polscy futuryści zrywali m.in. z konwencjami pisma i ortografii, co znalazło odzwierciedlenie np. w nazwie pism: „JEDNODŃUWKA FUTURYSTUW mańifesty futuryzmu polskiego wydańe nadzwyczajne na całą Żeczpospolitą Polską” (1921) czy „Nuż w bżuhu. Jednodńuwka futurystuw” (1921); do polskich futurystów należeli m.in. Bruno Jasieński, Aleksander Wat i Tytus Czyżewski
(łac. lingua – język) awangardowy nurt w nowoczesnej poezji polskiej, powstały i rozwijający się w latach 1959–1965; poezja lingwistyczna skupia się na języku i to on jest przedmiotem wierszy; poeci lingwistyczni operują językiem tak, by zwrócić uwagę na niego samego, jego możliwości, słabości i wieloznaczność; najbardziej znanym przedstawicielem lingwizmu jest Miron Białoszewski
(łac. manifestus – jawny) deklaracja programowa grupy literackiej ogłoszona na łamach prasy bądź w formie samodzielnego druku; zawiera postulaty ideowo‑artystyczne, założenia oraz cele; podsumowuje także dotychczasowe dokonania twórcze
(gr. paráphrasis – omówienie, opowiadanie) przeróbka tekstu, rozwijająca treść oryginału, często w sposób swobodny i żartobliwy, najczęściej dotycząca tekstów powszechnie znanych, np. słynnych wypowiedzi lub znanych dzieł literackich