Od reprezentacji do symulacji

Charakterystycznym przejawem myślenia postmodernistycznegopostmodernizmpostmodernistycznego jest radykalizacja krytyki tradycyjnej metafizykimetafizykametafizyki − postmoderniści, jak Derrida, Rorty, Lyotard czy Baudrillard, tropią jej pozostałości w naszych obyczajach i naszym myśleniu o świecie. Derridiański projekt dekonstrukcji operuje rozróżnieniem na różnicę i tożsamość, formułując postulat szukania różnicy tam, gdzie dotychczas szukano tożsamości i podobieństw, na bazie których budowano metafizyczne syntezy, odnajdywano różne istoty, esencjeesencjaesencje i ponadczasowe ideeideaidee oraz prawidłowości. W świecie, o którym mówimy, występują przede wszystkim różnice.

Szczególną i radykalną wersją tego podejścia jest Baudrillardowska koncepcja symulakrów (łac. simolacrum – obraz, pozór). Symulakr jest tu obrazem czy rodzajem mapy symulującej rzeczywistość w ten sposób, że tworzy własną rzeczywistość. Każdy system wiedzy to pewna struktura znaków, które pierwotnie miały reprezentować jakąś rzeczywistość. Baudrillard głosił, że żyjemy w świecie, w którym nastąpiła nadprodukcja znaków (to nieuchronny proces cywilizacyjny), w efekcie czego istnieją już tylko symulakry, które niczego nie przesłaniają ani do niczego nie odsyłają, lecz tworzą własne, wewnętrzne światy, będące naszą obecną rzeczywistością.

R3MarAJg5OwkA1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę z półdługimi, jasnymi włosami zaczesanymi na bok, które częściowo opadają na czoło. Mężczyzna ma założone okulary oraz trzyma blisko twarzy niedużego psa.

Symulakrem jest więc każda mitologiamitologiamitologia, jest nim język sztuki, współczesnej popkultury (np. Disneyland czy Hollywood, które tworzą własną rzeczywistość), ale również języki i systemy odniesień współczesnych, coraz bardziej wyspecjalizowanych dziedzin nauki, gdzie poszczególne pojęcia odnoszą się do coraz trudniejszej do uchwycenia lub całkiem nieuchwytnej realności (np. teoria strun w fizyce).

Potęga kreacji i autokreacji

W poprzednich epokach sądzono przeważnie, że człowiek jest istotą o wyraźnie określonej konstytucji (tożsamości) i zajmuje określone (właściwe) miejsce w porządku bytówbytbytów. Friedrich Nietzsche, a następnie egzystencjaliści zakwestionowali ten punkt widzenia, dowodząc, że człowiek to raczej dynamiczny proces, coś ostatecznie nieuchwytnego. Ten sposób myślenia kontynuują oraz radykalizują filozofowie postmodernistyczni. Człowiek jest nie tylko nomademnomadanomadem, ale również procesem ciągłej, świadomej i nieświadomej kreacji.

Pisma autorów postmodernistycznych obfitują w analizy procesu kreowania tożsamości człowieka przez kulturę, historię i instytucje. Zjawiska te analizuje Michel Foucault. W dziele Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu ukazał, w jaki sposób oświeceniowa ideologia rozumu doprowadziła do instytucjonalizacji wykluczenia i kontroli w stosunku do tych, którzy nie pasują do dominującego modelu rozumności. W efekcie ludzie postrzegają się jako chorzy czy zaburzeni − nie są jednak tacy „z natury”, ale właśnie w wyniku przyjęcia pewnego usankcjonowanego przez państwowe instytucje modelu postrzegania człowieka. Foucault dowodził, że poszczególne wymiary życia ludzkiego przenikają się − najintymniejsze zachowania, sposób odczuwania i myślenia są kształtowane przez instytucje władzy, stosunki ekonomiczne, różne ideologie.

Współczesne badania z pogranicza psychologii, socjologiisocjologiasocjologii i antropologiiantropologiaantropologii pokazują, że ludzkie obyczaje, przekonania, a także emocje budowane są przez kontekst polityczno‑społeczny, w którym żyjemy. W cyklu wykładów z 1982 r. (Hermeneutyka podmiotu) Foucault pokazał, że praktyki antycznych filozofów, zwłaszcza stoików, służyły nie tyle osiągnięciu spokoju ducha, co ukształtowaniu tożsamości (ducha) człowieka. Człowiek nie jest czymś danym, ale konstruowanym. To, kim jesteśmy, jest kształtowane przez uprawianie filozofii w określony sposób, a także przez inne praktyki kulturowe. Sposób prowadzenia rozmowy, nawyk (rygor) lektury w samotności, robienie wieczornego rachunku sumienia, ćwiczenia ascetyczneascetyzmascetyczne – to tylko kilka przykładów praktyk, które sprawiają, że zmienia się nasze zachowanie, emocje, oceny, a więc my.

Słownik